نقش اصفهان در تکامل سبک‌های شعر فارسی، نقش پررنگی‌ست. اصفهان در دوره‌های مختلف تاریخی به عنوان پایتخت بوده و منشأ تأثیر و تحول‌های بزرگی در عرصه‌های علم، فرهنگ، هنر و معماری است؛ که اوج آن را در دوران صفوی می‌بینیم. شاعران اصفهان بسیارند و در این نوشته به فراخور، به آن‌ها خواهیم پرداخت.
سبک‌های شعر فارسی
سبک شناسی ادبیات فارسی طی ۱۲۰۰ سال که از آغاز شعر فارسی می‌گذرد، بر پایه تقسیم بندی دوره‌ای به پنج دوره‌ی: سبک خراسانی ( ترکستانی ) سبک عراقی، سبک هندی ( اصفهانی )، سبک بازگشت ادبی و سبک شعر معاصر تقسیم می‌شود.
اما معمولاً بین هر دو سبک یک دوره‌ی گذار وجود داردکه به آن‌ها سبک فرعی می‌گویند که از لحاظ زمانی خیلی طولانی نیستند و ویژگی‌های سبک قبل و بعد را دارا هستند.
با این تعریف به دسته بندی ۹ تایی از سبک شعر فارسی می‌رسیم:
- سبک خراسانی
- سبک سلجوقی
- سبک عراقی
- سبک حد وسط یا وقوع
- سبک هندی یا اصفهانی
- سبک دوره‌ی فترت
- سبک بازگشت ادبی
- سبک دوره بیداری و مشروطه
- سبک شعر نو و معاصر
در این مقاله از مجله گردشگری سپاهان به قسمت‌هایی از سبک‌های شعر فارسی می‌پردازیم که در مورد اصفهان است.
سبک عراقی
منظور از سبک عراقی، عراق عجم است که شامل نقاط مرکزی ایران، یعنی اصفهان، شیراز، همدان و ری بوده است. هسته‌ی مرکزی‌تر عراق عجم را اصفهان می‌دانستند.
سبک عراقی یکی از شاخص‌ترین شیوه‌های شعر فارسی است که از اواخر سده ششم تا نهم هجری گسترش یافت. این سبک عمدتاً در مناطق مرکزی ایران، ازجمله اصفهان، فارس و کرمان، رونق داشت. وجه تسمیه آن به “عراقی” از عراق عجم برگرفته شده، اما دامنه نفوذ آن فراتر از این ناحیه بوده و در مناطق مختلف ایران مورد استقبال شاعران قرار گرفته است.
از شاعران مطرح سبک عراقی در اصفهان، کمال الدین اسماعیل اصفهانی قصیده‌سرای بزرگ، معروف به خلاق المعانی است. از پیشگامان سبک عراقی در اصفهان می‌توان به پدر کمال اسماعیل، جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی هم اشاره کرد.
کمال اسماعیل در زمان حمله‌ی مغول به سال ۶۳۵ هجری قمری کشته شد. دو خیابان در اصفهان به نام این شاعر است، یکی خیابان کمال در محله‌ی جوباره، که مقبره‌ی محقر کمال در این خیابان و در پارک کمال، کنار یک کنیسه‌‌ی یهودی قرار دارد.
این مقبره‌ی تاریک و محقر، جایگاه شاعری‌ست که اهل اصفهان است و در سبک عراقی زبانزد همگان و گاهی گوی سبقت را از سعدی می‌رباید. باشد که اهل فرهنگ و ادب این شهر، مقبره‌ای درخور برای کمال اسماعیل، بسازند.
دیگر خیابان، با نام کمال اسماعیل در محدوده‌ی سی‌وسه‌پل قرار دارد. قرار بر این بود که مقبره‌ی کمال به این خیابان منتقل شود و این مهم در شهر اصفهان میسر نشد.
سبک وقوع
سبک عراقی تا پایان قرن نهم ادامه داشت و از قرن دهم به خاطر تحولات سیاسی و اجتماعی که از دوره‌ی تیموریان آغاز شده بود، باعث شکل گیری سبک وقوع ( واسوخت، حد واسط ) شد. در این میان شاعران سبک وقوع دریافتند که شعر عراقی از واقعیت فاصله گرفته و در سنت‌های ادبی محو شده است. بنابراین، آن‌ها حقیقت‌گویی را جایگزین تخیل کردند. در این سبک، غزل همچنان قالب اصلی بود، اما رابطه عاشق و معشوق بر مبنای واقعیت شکل می‌گرفت.در این سبک نیز، شمار درخور توجهی از شاعران اصفهانی هستند که شعر سروده‌اند.
در این میان می‌توان به محتشم کاشانی و واصف اصفهانی که به سبک وقوع شعر می‌سرودند، اشاره داشت.
سبک هندی یا اصفهانی
این دوره از قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم، یعنی حدود ۱۵۰ سال ادامه دارد و یکی از سبک‌های اصلی شعر فارسی به شمار می‌رود. وجه تسمیه‌ی سبک هندی یا اصفهانی، به اعتبار آن که خاستگاه آن شهر اصفهان بوده و به وسیله‌ی شاعران ایرانی در سرزمین هندوستان، ترویج شده و همچنین گروه بسیاری از شاعران هندی، به این سبک شعر سروده‌اند.
یکی از علت‌های مهم در تغییر سبک‌های شعری، تغییر حکومت‌ها و شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر آن دوران بوده است. با روی کار آمدن صفوی‌ها، دگرگونی‌های بنیادی مهمی در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و معماری رخ داد که باید آن را عصر طلایی اصفهان و ایران به شمار آورد.
با پایتخت شدن اصفهان در دوره‌ی صفویه، این شهر کانون توجه‌های گوناگون و محل تجمع شاعران بزرگ شد. یکی از مراکزی که باعث ترویج شعر در نزذ مردم کوچه و بازار شد، نقش قهوه خانه‌ها در عهد صفوی است. قهوه خانه‌های اصفهان از زمان شاه عباس اول تا پایان دوران صفوی محل اجتماع طبقات مختلف مردم بود.
نظرهای مختلفی در مورد شعر در عهد صفوی وجود دارد. یک گروه این زمان را انحطاط شعری می‌دانند و گروهی نقطه‌ی اوج. در این میان افرادی هم این دوره را آینه‌ی تمام نمای عصر صفوی می‌دانند که با ویژگی‌های آن زمان، تناسب دارد.
در دوران صفویان به خاطر مردمی شدن ادبیات با گروه بسیاری از شاعران مواجه هستیم که بسیاری‌شان پسوند اصفهانی دارند و در تذکره‌های مختلف نامشان آمده است. بسیاری از شاعران این زمان به خاطر توجه خاص هند به شعرای ایرانی، به هند کوچ می‌کردند.
از شاعران مطرح این دوران می‌توان به صائب تبریزی و اسیر اصفهانی اشاره کرد.
دوره‌ی بازگشت ادبی
در این دوره گرچه اصفهان دیگر پایتخت نیست، اما اهمیت خود را از دست نداده است، شاعران دوره‌ی فترت عمدتاً در اصفهان هستند. از مهم‌ترین شاعران این دوران، طبیب اصفهانی، مشتاق اصفهانی، عاشق اصفهانی، آذر بیگدلی، هاتف اصفهانی، صباحی بیگدلی و رفیق اصفهانی هستند.
انجمن‌های ادبی در این دوران: انجمن ادبی اصفهان که مدیر این انجمن مشتاق اصفهانی بود. انجمن ادبی نشاط، نشاط اصفهانی از حاکمان اصفهان در زمان پیروزی قاجار است که انجمن ادبی نشاط هم پایه گذاری کرد.
انجمن ادبی خاقان به همت نشاط و قائم مقام در تهران تشکیل شد.
از شاعران عهد قاجار در اصفهان می‌توان این شعرا را نام برد:
- سروش اصفهانی
- سیدمحمد نصیرالدین اصفهانی
- فروغی اصفهانی
- میرزا نصرالله اصفهانی
دوران مشروطه
در دوران مشروطه، اصفهان یکی از مراکز مهم فرهنگی و سیاسی بود و شاعران این دوره نقش بسزایی در ترویج اندیشه‌های آزادی‌خواهانه و انتقادی داشتند. برخی از شاعران برجسته اصفهان در این دوره عبارت‌اند از: صفای اصفهانی.
دوران معاصر
در دوران معاصر نیز اصفهان شعرای بسیاری به خود دیده است. ژاله اصفهانی، خاکشیر اصفهانی، علی خان اصفهانی.
سخن آخر
سبک‌های شعر فارسی هر کدام مربوط به دوره‌های مختلف با مختصات ویژه خود هستند. قطعاً نام بسیاری از شاعران اصفهان در این فرصت اندک برای نوشتار مقاله نمی‌گنجید. نام مهم‌ترین آن‌ها در این نوشتار آمده است.
