نقش رستم یکی از شاخص‌ترین و باارزش‌ترین محوطه‌های باستانی ایران است که در نزدیکی تخت جمشید و در دل صخره‌های سنگی شمال مرودشت قرار دارد. این مجموعه شگفت‌انگیز، گنجینه‌ای گران بها از آثار بر جای مانده از سه دوره مهم تاریخ ایران یعنی ایلامی، هخامنشی و ساسانی را در خود جای داده است.
با قدم‌گذاشتن در این محوطه تاریخی، با آرامگاه‌هایی عظیم، کتیبه‌های سنگ تراش، نقش‌برجسته‌های باشکوه و بقایای سازه‌هایی از کاخ‌ها و بناهای کهن ایرانی مواجه می‌شوید؛ اما آن‌چه نقش رستم را در سطح جهانی مطرح کرده، وجود آرامگاه چهار پادشاه هخامنشی است که در دل صخره‌ها حک شده‌اند.
کشف قلعه‌ای ساسانی در دل تاریخ
در جریان کاوش‌های باستان شناسی که از سال ۱۳۰۲ هجری شمسی در این منطقه آغاز شد، بقایای یک قلعه سنگی متعلق به دوران ساسانی کشف گردید. معماری برج و باروی این قلعه، شباهت‌هایی با شیوه ساخت و ساز در دوره‌های هخامنشی و ساسانی دارد. با وجود نبود اطلاعات دقیق درباره تاریخچه آن، پژوهشگران آن را به دوره سلطنت اردشیر بابکان و شاپور ساسانی نسبت می‌دهند.
نقش رستم، سندی زنده از تمدن ایران
نقش رستم نه تنها در ایران، بلکه در سطح جهانی به عنوان یکی از با ارزش‌ترین میراث‌های فرهنگی شناخته می‌شود؛ مکانی که همچون موزه‌ای سنگی، روایتگر داستان‌های فراموش نشدنی از شکوه و قدرت امپراتوری‌های ایران باستان است.
جالب است بدانید که نخستین کاوش‌های علمی در این منطقه توسط اریک اشمیت، باستان‌شناس آلمانی-آمریکایی و نماینده مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو انجام شد. او در سال ۱۹۲۳ میلادی مصادف با ۱۳۰۲ هجری شمسی رهبری تیمی را بر عهده داشت که موفق به کشف سازه‌های ارزشمندی از جمله قلعه‌های ساسانی شد.
در ادامه، قصد داریم به صورت جامع و دقیق به معرفی بخش‌های مختلف این مجموعه باستانی بپردازیم؛ همراه ما باشید تا رازهای نهفته در دل سنگ‌های نقش رستم را با هم مرور کنیم.
اکتشافات و تاریخچه نقش رستم شیراز | روایتی سنگی از سه تمدن باستانی
محوطه باستانی نقش رستم، مانند کتابی سنگ نوشته، بخشی از هویت ایران را در خود نگه داشته است. این مجموعه‌ی ارزشمند، بازتابی از شکوه و باورهای مردمان سه دوره مهم تاریخ ایران باستان است: ایلامی، هخامنشی و ساسانی. در این محوطه‌ی اسرارآمیز، آثاری همچون کعبه زرتشت، آرامگاه‌های شاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های مذهبی و حکومتی، و نگاره‌هایی از خدایان ایلامی و پادشاهان ساسانی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و تصویری زنده از گذشته‌ی دور ایران را پیش چشم بازدیدکنندگان ترسیم می‌کنند.
نخستین بررسی‌های علمی و یافته‌های باستان‌شناسی
نخستین بررسی‌های علمی نقش رستم در سال ۱۹۲۳ میلادی (۱۳۰۲ هجری شمسی) توسط ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس نامدار آلمانی آغاز شد. با هدایت او، بخشی از اسرار نهفته در دل سنگ‌ها آشکار شد. از جمله این اکتشافات می‌توان به کتیبه شاپور اول، چندین نقش‌برجسته‌ی ساسانی و یک آب انبار چندضلعی اشاره کرد که از زیر خاک بیرون آورده شدند.
با وجود این کشفیات ارزشمند، هنوز هم رازهای بسیاری در دل این مجموعه تاریخی پنهان مانده‌اند. گفته می‌شود طراحی و ساخت آرامگاه‌های سنگی این محوطه از ایده‌های داریوش بزرگ سرچشمه گرفته و پس از او نیز شاهان دیگر این شیوه را دنبال کرده‌اند.
وجه تسمیه و ثبت تاریخی نقش رستم
اگرچه منابع تاریخی دقیقی در مورد علت نام‌گذاری این مجموعه به نام نقش رستم وجود ندارد، برخی معتقدند مردم بومی در گذشته، این نگاره‌ها را با داستان‌های حماسی رستم قهرمان شاهنامه مرتبط می‌دانسته‌اند. این گمانه زنی‌ها به مرور باعث تثبیت این نام شده است.
در زمینه ثبت جهانی نیز، با وجود اهمیت فراوان نقش رستم، این اثر هنوز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت نرسیده است. با این حال، در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ این مجموعه ارزشمند در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تحت حفاظت رسمی قرار گرفته است.
چرا «نقش رستم» نامیده شد؟ ریشه‌ی یک نام در دل افسانه‌ها
علت نام‌گذاری محوطه باستانی نقش رستم، نه در کتیبه‌ای تاریخی، بلکه در دل افسانه‌های کهن ایرانی نهفته است. روایت‌هایی عامیانه از گذشته نقل می‌کنند که این مکان، صحنه‌ی نبرد رستم و اسفندیار، دو پهلوان نام‌آشنای شاهنامه، بوده است. همین باور مردمی باعث شد که این منطقه، قرن‌ها پیش از آن که ماهیت واقعی‌اش برای باستان‌شناسان روشن شود، به نام پهلوان شاهنامه شناخته شود.
در برخی از نقوش برجسته این محوطه، تصویری از مردی با ظاهری پهلوان گونه و کلاهی نوک تیز در کنار شاهان دیده می‌شود. هویت این فرد در هیچ یک از منابع تاریخی به روشنی ثبت نشده، اما شباهت ظاهری او به توصیف‌های رستم در شاهنامه، ذهن مردم را به سوی آن پهلوان اسطوره‌ای برده است.
اگرچه این نام‌گذاری فاقد سند رسمی تاریخی است، اما پیوند عمیق ذهن جمعی ایرانیان با داستان‌های حماسی شاهنامه، باعث شد تا این محوطه‌ی باستانی از دیرباز به نام نقش رستم شهرت یابد؛ نامی که هنوز هم در دل تاریخ و فرهنگ مردمان این سرزمین زنده است.
معماری نقش رستم شیراز | بازتابی از هنر سنگ تراشی دوران باستان
بر پایه مطالعات انجام‌شده توسط مورخان و باستان‌شناسان، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد در بخش جنوبی مجموعه نقش رستم، هفت برج و در قسمت شرقی آن چهار برج قرار داشته است. این ساختارها که امروزه تنها بقایایی از آن‌ها به جا مانده، سرنخ‌هایی از پلان معماری دقیق و سازمان‌یافته در این مجموعه را نمایان می‌سازند.
سبک معماری به کار رفته در این محوطه، با ویژگی‌های معماری دوران هخامنشیان هم‌راستا است. استفاده از صخره‌های عظیم، تراش‌کاری دقیق دیواره‌ها و ساخت آرامگاه‌هایی در دل کوه، از جمله مشخصه‌هایی است که یادآور هنر و مهندسی برجسته‌ی آن عصر می‌باشد.
با این حال، برخی شواهد تاریخی و کتیبه‌های باقی‌مانده نشان می‌دهند که بخش‌هایی از مجموعه، به ویژه نقش‌برجسته‌ها و سازه‌های جانبی، در دوران اردشیر بابکان و شاپور اول ساسانی نیز ایجاد یا تکمیل شده‌اند. همین امر، نقش رستم را به یکی از منحصر به فردترین محوطه‌های چنددوره‌ای تاریخ ایران تبدیل کرده است؛ جایی که ردپای سه سلسله بزرگ، در هم تنیده و بر صخره‌ها جاودانه شده است.
درون نقش رستم شیراز | آرامگاه‌های آسمانی در دل کوه حسین
نقش رستم تنها یک مجموعه سنگ‌نگاره نیست، بلکه گنجینه‌ای از چهار آرامگاه باشکوه پادشاهان هخامنشی، داریوش بزرگ، خشایارشاه، اردشیر اول و داریوش دوم است که در ارتفاع ۲۶ متری دل کوه تاریخی حسین‌کوه حک شده‌اند. این آرامگاه‌ها با ساختاری چشمگیر، نمادی از شکوه پادشاهان ایران باستان‌اند.
حسین‌کوه، که در گذشته با نام‌هایی چون کوه حاجی‌آباد و سه‌گنبدان شناخته می‌شد، علاوه بر مقبره‌های هخامنشی، آثار مهمی از دوران ساسانی را نیز در خود جای داده است. نام «نقش رستم» برگرفته از باورهای مردمی و شباهت برخی نگاره‌ها به چهره پهلوان شاهنامه، رستم، است؛ نامی که پیوندی میان افسانه و تاریخ بر این کوه استوار کرده است.
آرامگاه‌های سلطنتی نقش رستم | خواب ابدی شاهان بر فراز تاریخ
نقش رستم با چهار آرامگاه باشکوه از پادشاهان هخامنشی در دل کوه حسین، یکی از شاخص‌ترین محوطه‌های باستانی ایران است. در دوران باستان، ساخت دخمه در دل کوه روشی رایج برای دفن بزرگان بود و این آرامگاه‌ها نماد شکوه، قدرت و باورهای مذهبی آن عصر به شمار می‌رفتند.
به دلیل جایگاه مذهبی، سیاسی و استراتژیک، نقش رستم به‌عنوان محل دفن پادشاهانی چون داریوش بزرگ و جانشینانش برگزیده شد؛ پادشاهانی که در مرگ نیز عظمت خود را در دل تاریخ جاودانه کردند. این مقبره‌ها بیانیه‌ای تصویری از اقتدار و هنر ایران باستان‌اند.
آرامگاه داریوش اول | شاهی بزرگ در دل کوه
داریوش اول، از بزرگ‌ترین پادشاهان هخامنشی، نقش مهمی در شکوفایی ایران با اصلاحات حکومتی، ساخت جاده‌ها و توسعه کشاورزی داشت. آرامگاه او در نقش رستم، قدیمی‌ترین مقبره این مجموعه است که در ارتفاع ۶۰ متری کوه حجاری شده و ورودی صلیب‌مانند دارد.
بر بالای آرامگاه، نگاره‌هایی از داریوش، آتشدان، فروهر و کاخ تچر دیده می‌شود که نماد قدرت و جایگاه او هستند. درون آرامگاه ۹ مقبره وجود دارد که یکی از آن‌ها متعلق به خود داریوش و بقیه به خانواده‌اش است. نقش برجسته باشکوه او، با کمان در دست و تاج بر سر، او را در حال نیایش به سوی فروهر و آتش جاودان نشان می‌دهد.
آرامگاه خشایار شاه | مقبره‌ای در سایه پدر
خشایار شاه، پسر داریوش بزرگ، با تکمیل پروژه‌های پدرش و ساخت کاخ‌ها و تالارهای باشکوه، نقش مهمی در شکوه هخامنشیان ایفا کرد. او علاقه‌مند به هنر و فرهنگ بود و در تاریخ به‌عنوان پادشاهی خوشنام شناخته می‌شود.
آرامگاه خشایار شاه در نقش رستم، در سمت راست مقبره داریوش و با معماری مشابه ساخته شده است. این آرامگاه دارای یک اتاقک و سه مقبره است که یکی متعلق به خود او و دو تای دیگر برای اعضای خاندان سلطنتی است.
آرامگاه اردشیر اول | آرامگاه شاهی آرام و صلح جو
اردشیر اول، پسر خشایار شاه، پس از صلح با یونان و تکمیل پروژه‌های پدرش در تخت جمشید، از جمله تالار صد ستون، به سلطنتی آرام دست یافت. آرامگاه او در نقش رستم، ۴۰ متری غرب آرامگاه داریوش، ساده‌تر از مقابر دیگر و با معماری کم‌زرق‌وبرق‌تر ساخته شده است. این آرامگاه سه قبر دارد؛ یکی متعلق به خود اردشیر و دو تای دیگر برای همسر و فرزندش.
آرامگاه داریوش دوم | مقبره‌ای در غرب نقش رستم
داریوش دوم، پادشاه هخامنشی از ۴۲۳ تا ۴۰۵ پیش از میلاد، آرامگاه خود را در غربی‌ترین بخش نقش رستم، ۳۰ متری مقبره اردشیر اول ساخت. این آرامگاه با نقوش متنوعی چون پادشاه در برابر آتشدان، هلال گوی‌دار و تخت سلطنتی، جلوه‌ای از شکوه سلطنت دارد. درون آن سه قبر دیده می‌شود؛ یکی برای داریوش دوم، یکی برای همسرش پروشات و سومی با هویتی ناشناس.
نقش برجسته‌ها و کتیبه‌های نقش رستم شیراز | شاهکاری از تاریخ ایران
نقش رستم شیراز، افزون بر آرامگاه‌های شاهان هخامنشی، گنجینه‌ای ارزشمند از کتیبه‌ها و نقوش برجسته تاریخی است. این آثار که به دوره‌های ایلامی، هخامنشی و ساسانی تعلق دارند، بازتابی از تاریخ سیاسی، مذهبی و فرهنگی ایران باستان‌اند. بسیاری از این نقوش هنوز سالم باقی مانده‌اند و همچنان روایتگر شکوه تمدن‌های کهن ایران هستند
نقش برجسته ایلامی | بازتابی از باورهای ایران باستان
قدیمی‌ترین نقش برجسته نقش رستم متعلق به دوره ایلامی است و الهه‌ای باستانی را در میان مارهایی پیچیده به تصویر می‌کشد که اطرافش را ستایشگران فرا گرفته‌اند. در کنار این نقش، مردی ریش‌دار با کلاه گرد و پرستنده‌ای با دامن زنگوله‌ای دیده می‌شوند. این اثر در دو مرحله تاریخی، ابتدا در اواخر هزاره دوم و سپس حدود ۷۰۰ سال پیش از میلاد، حکاکی شده است و از مهم‌ترین نشانه‌های تمدن ایلامی در این محوطه به شمار می‌رود.
نقش برجسته نرسی | تصویری از تاجگذاری پادشاه ساسانی
نرسی، پسر شاپور یکم، در سال ۲۹۳ میلادی با حمایت بزرگان ساسانی به جای بهرام سوم بر تخت سلطنت نشست. نقش برجسته‌ای از تاجگذاری او در نزدیکی آرامگاه داریوش اول در نقش رستم دیده می‌شود. در این تصویر، نرسی با لباسی فاخر، تاجی بلند و مو و ریش بلند، شکوه پادشاهی را به نمایش می‌گذارد. در کنار او، آناهیتا (الهه آب و باروری در ایران باستان) و ولیعهدش هرمز دوم نیز حضور دارند. هرچند این نقش برجسته کامل نیست، اما باز هم تصویری گویا از عظمت و هویت شاهنشاهی نرسی ارائه می‌دهد.
نقش برجسته بهرام دوم | پیروزی در میدان جنگ
در زیر آرامگاه داریوش اول در نقش رستم، نقش برجسته‌ای از دوران ساسانی دیده می‌شود که به بهرام دوم نسبت داده شده است. این صحنه، نبردی را میان جنگجویان سوار بر اسب نمایش می‌دهد که در آن، بهرام دوم به عنوان پیروز نبرد مشخص است. گوی‌های پادشاهی روی شانه‌های او و لباس فاخرش، او را به‌وضوح در جایگاه یک شاه ساسانی نشان می‌دهد.
در بخش پایین‌تر، نقش برجسته‌ای مشابه دیده می‌شود که صحنه‌ای جنگی را به تصویر می‌کشد، اما فرد پیروز در آن فاقد تاج سلطنتی است. به همین دلیل، برخی پژوهشگران احتمال می‌دهند این نقش متعلق به یکی از شاهزادگان ساسانی مانند بهرام سوم باشد.
نقش برجسته شاپور اول | پیروزی بزرگ در برابر روم
شاپور اول، فرزند اردشیر بابکان، از بزرگ‌ترین شاهان ساسانی بود که با پیروزی بر امپراتوری روم، نام خود را در تاریخ جاودانه کرد. نقش برجسته او در نقش رستم، نزدیکی آرامگاه داریوش اول، این پیروزی را به زیبایی نمایش می‌دهد.
در این نقش، شاپور سوار بر اسب در مرکز صحنه دیده می‌شود و سه امپراتور رومی در حال تعظیم یا تسلیم در برابر او هستند. این تصویر، نمادی از قدرت ساسانیان و یکی از مهم‌ترین لحظات تاریخ ایران باستان است.
نقش برجسته اردشیر بابکان | نماد سلطنت و قدرت ساسانیان
نقش برجسته اردشیر بابکان در بخش شرقی نقش رستم قرار دارد و یکی از سالم‌ترین و مهم‌ترین آثار ساسانی این مجموعه است. این نقش با ابعاد ۶ در ۲.۵ متر، نزدیک به سطح زمین حک شده و مهارت بالای هنرمندان آن دوره را نشان می‌دهد.
در این صحنه، اردشیر بابکان از اهورامزدا حلقه فر ایزدی دریافت می‌کند؛ نمادی از مشروعیت پادشاهی. هر دو سوار بر اسب‌هایی باشکوه هستند و در زیر پای اسب‌ها، پیکر اردوان پنجم (آخرین شاه اشکانی) و اهریمن دیده می‌شود؛ نشان از پیروزی اردشیر بر اشکانیان و نیروهای شر.
نقش برجسته هرمز دوم
در پایین آرامگاه اردشیر یکم، دو نقش برجسته قرار دارد که یکی از آن‌ها صحنه نبرد هرمز دوم را نشان می‌دهد. این اثر با عرض ۸ متر، یکی از بزرگ‌ترین نقش‌برجسته‌های نقش رستم است و قدمت آن به حدود سال ۳۰۵ میلادی بازمی‌گردد.
سنگ‌نبشته آرامگاه داریوش اول
در پایین آرامگاه داریوش، سنگ‌نبشته‌ای ۲۵ سطری وجود دارد که بخشی از آن هنوز رمزگشایی نشده است. با توجه به اشاره به نام اردشیر، قدمت آن به حدود ۳۰۵ تا ۳۱۲ پیش از میلاد بازمی‌گردد.
نقش‌نبشته کرتیر
کرتیر، موبد بزرگ ساسانی، نقش‌برجسته‌ای همراه با نوشته‌ای از خود به جا گذاشته که بخشی از آن آسیب دیده است. این اثر به دوران بهرام دوم (حدود ۲۸۰ میلادی) تعلق دارد و اطلاعاتی از دین و سیاست عصر ساسانی ارائه می‌دهد.
کعبه زرتشت
این بنای سنگی مکعبی در برابر آرامگاه داریوش دوم قرار دارد و احتمالاً آتشکده یا گنج‌خانه‌ای بوده است. روی آن کتیبه‌هایی از دوره شاپور اول درباره پیروزی بر رومیان وجود دارد. کاربری دقیق آن هنوز مشخص نیست.
صفحه تراشیده بی‌نقش
در سال ۶۲۵ میلادی به دستور خسرو پرویز برای نقش تاج گذاری او آماده شد، اما ناتمام ماند. بعدها در سال ۱۸۲۱، قباله‌ای محلی روی آن نوشته شد و سطح صیقلی آن از بین رفت.
استودان‌ها
دو چهارطاقی سنگی در نزدیکی مقابر وجود دارد که به‌عنوان محل نگهداری استخوان مردگان (استودان) اشراف ساسانی استفاده می‌شده‌اند. برخی از آن‌ها کتیبه‌هایی از قرون اولیه اسلامی دارند.
سرنوشت اجساد
طبق گزارش‌های تاریخی، اجساد درون آرامگاه‌ها طی حمله اسکندر مقدونی تکه‌تکه و گنجینه‌ها غارت شدند. این اتفاق نشان از اهمیت و ثروت آرامگاه‌ها دارد.
دوره‌های تاریخی نقش رستم
آثار موجود در نقش رستم به سه دوره برمی‌گردند:
ایلامی (۲۰۰۰ تا ۶۰۰ ق.م)
هخامنشی (۶۰۰ تا ۳۳۰ ق.م)
ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ م)
نقوش
ایلامی بعدها در دوره ساسانی پاک و با نقش‌های شاهان جدید جایگزین شدند.
کتیبه‌های داریوش بزرگ
دو کتیبه DNa و DNb توسط داریوش کبیر حک شده‌اند:
DNa در بالای آرامگاه، به سه زبان نوشته شده و شامل ستایش اهورامزدا، معرفی پادشاهی و سرزمین‌هاست.
DNb نوشته‌ای شخصی‌تر است و در آن داریوش اهداف، فضایل و دیدگاه خود را درباره رهبری بیان می‌کند.
نمادهای تصویری نقش رستم
نمادهای تصویری مهم در محوطه شامل:
کمان داریوش: نماد قدرت
ماه در بالای آتشدان: نماد تغییر و گذر زمان
نمایندگان کشورها: نشانه اقتدار جهانی داریوش
شیرهای مزین به نیلوفر: نماد قدرت همراه با پاکی و کمال
سخن آخر
کشور عزیز ما ایران، سراسر آثار تاریخی باارزشی دارد که هویت آن‌ها، هویت ملی ما را می‌سازد. برای این مهم باید دست به دست هم دهیم و برای حفظ این آثار باشکوه هم پیمان شویم.
