عشایر بختیاری؛ نگینی بر فرهنگ اصیل ایران

عشایر بختیاری از اصیل‌ترین و بزرگ‌ترین ایل‌های ایران هستند که با سبک زندگی کوچ‌نشینی، فرهنگی غنی و تاریخی کهن، نقشی مهم در هویت قومی کشور ایفا می‌کنند. سرزمین بختیاری بخش‌هایی از استان‌های چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، اصفهان، لرستان و فارس را در بر می‌گیرد. هنوز هم بسیاری از طوایف بختیاری میان ییلاق‌های سرسبز زاگرس و قشلاق‌های گرم جنوب در حرکت‌اند. زبان بختیاری، موسیقی سنتی، پوشش منحصربه ‌فرد و آداب‌ و رسوم خاص این قوم، جذابیتی منحصربه ‌فرد برای گردشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ‌های بومی ایران ایجاد کرده است.

عشایر کیستند و چه ویژگی‌هایی دارند؟ معرفی ایل بختیاری

عشایر به افرادی اطلاق می‌شود که به یک عشیره یا طایفه تعلق دارند و معمولاً سبک زندگی متفاوتی نسبت به جوامع شهری و روستایی دارند. واژه‌ی «عشایر» در فارسی بیشتر به گروه‌های کوچنده و دامدار اشاره دارد که به ‌طور مستمر در جستجوی مراتع جدید برای دام‌هایشان در فصول مختلف سال، از مکانی به مکان دیگر کوچ می‌کنند. این نوع زندگی، ویژگی بارز عشایر است که در آن دامداری و بهره‌ برداری از منابع طبیعی اولویت دارد.

ایل بختیاری یکی از بزرگ‌ترین و شناخته‌شده‌ترین ایلات ایران است که به دو شاخه اصلی هفت لنگ و چهار لنگ تقسیم می‌شود. شاخه هفت لنگ که بیش‌تر در استان چهارمحال و بختیاری سکونت دارند، شامل طایفه‌های متعددی مانند دورکی، بهداروند (بختیاروند)، دینارانی، بابادی، سه دهستانی و جانکی است. در عین حال، شاخه چهار لنگ شامل طایفه‌های مهمی همچون محمد صالحی، موگویی، کندل زو، میموند و زلکی می‌شود. جمعیت بیشتر ایل بختیاری به شاخه هفت لنگ تعلق دارد.

فرهنگ و آداب بختیاری به‌دلیل تاریخ کهن و گستردگی جغرافیایی این قوم، تنوع و غنای خاصی دارد. این تنوع فرهنگی هم به قدمت این قوم و هم به وسعت مناطق سکونت‌گاه آنان در سرزمین بختیاری برمی‌گردد.

آداب و رسوم خاص ایل بختیاری؛ فرهنگ زنده و رنگارنگ

ایل بختیاری با تاریخ و فرهنگی غنی، آداب و رسوم خاصی دارد که در بسیاری از موارد با زندگی شهری متفاوت است. این آداب و رسوم در مناسبت‌های مختلف از جمله عروسی‌ها، جشن‌ها، مراسم تولد نوزاد، نوروز و حتی مراسم شکار نمود پیدا می‌کند. هر یک از این مراسم نه‌تنها نمایانگر اعتقادات و ارزش‌های بختیاری‌هاست، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی آنان، نسل به نسل منتقل شده است.

در این بخش به معرفی تعدادی از مهم‌ترین آداب و رسوم ایل بختیاری خواهیم پرداخت که نشان‌دهنده غنای فرهنگی این قوم است.

رسم شکار در ایل بختیاری؛ نماد شجاعت و تعهد

در میان عشایر بختیاری، یکی از رسوم جالب و مهم پیش از ازدواج، مراسم شکار است که به‌ طور ویژه برای تهیه گوشت عروسی برگزار می‌شود. طبق این سنت، مردان جوان قبل از ازدواج به شکار می‌روند تا گوشت لازم برای غذای مراسم عروسی را تأمین کنند. در این روز، مادر داماد نیز به پخت نان سنتی مشغول می‌شود، خواهران و دختران او نیز در کنار کارهای دیگر، برای تهیه دوغ و کره محلی به مشک زدن مشغول می‌شوند. عروس نیز موظف است لباس ویژه شکار را آماده کند.

در روز شکار، برادر بزرگ‌تر داماد یا پدر و دایی او شال شکار را به دور او می‌بندند. سپس، مرد جوان با بدرقه خویشان و فامیل راهی شکار می‌شود و هدف او شکار بز کوهی است. موفقیت در این شکار نه ‌تنها برای داماد نشان‌دهنده شجاعت و دلیری اوست، بلکه به ‌عنوان یک نماد از قدرت و افتخار بختیاری‌ها شناخته می‌شود.

مراسم ازدواج در ایل بختیاری؛ سنت‌های اصیل و فراموش‌ نشدنی

در گذشته، یکی از رسوم خاص ایل بختیاری برای پیوند ازدواج، مراسم «ناف بران» بود که در آن والدین از دوران کودکی فرزندان خود را به ‌طور غیررسمی به یکدیگر می‌زدند. این سنت که امروزه کمرنگ شده، جای خود را به خواستگاری رسمی داده است. در این مراسم خواستگاری، مادر داماد یک روسری زیبا بر سر عروس می‌گذارد که نماد همان انگشتر نامزدی است. خانواده عروس نیز با دادن نبات و شیرینی به خانواده داماد، موافقت خود را با این پیوند اعلام می‌کنند.

یکی از رسوم جالب دیگر، بافندگی قالی توسط دختران نامزد است که در طول مدت نامزدی، قالی‌هایی برای خانه جدید خود می‌بافند.

شب عروسی، خانواده داماد پس از صرف غذا، با آیینه و شمعدان به خانه عروس می‌روند و اقوام عروس نیز آنها را بدرقه می‌کنند. در بسیاری از مناطق بختیاری، عروس سوار بر اسب این مسیر را طی می‌کند. در این مراسم، صدای ساز و دهل، رقص محلی و ترکه ‌بازی، و خواندن ترانه‌های شاد مانند «آهای گل» و «دوآل آل» فضای جشن را پر می‌کند و لحظات فراموش‌نشدنی را رقم می‌زند.

عید نوروز در ایل بختیاری؛ سنت‌ها و باورهای خاص

حدود دو هفته قبل از فرا رسیدن نوروز، عشایر بختیاری با خانه‌تکانی و نظافت، خود را برای استقبال از سال نو آماده می‌کنند. ده روز پیش از عید نیز، سبزه‌ها را می‌کارند. در گذشته، سبزه هفت‌ سین را از صحرا می‌چیدند و با خاک و آب آن را برای روزهای عید زنده نگه می‌داشتند. سفره هفت ‌سین و عیدی دادن‌های نوروزی در ایل بختیاری شباهت زیادی به سایر مناطق ایران دارد، اما غذاهایی که در این ایام طبخ می‌شوند، به ‌ویژه غذاهای سبز رنگ مانند باقالی ‌پلو، سبزی‌ پلو با ماهی، کوکو سبزی و قورمه سبزی، ویژگی خاصی دارند.

یکی از رسوم جالب و منحصر به فرد در میان مردم بختیاری در نوروز، مربوط به یک باور قدیمی است. در لحظات تحویل سال، تخم‌مرغ‌هایی بر روی آیینه گذاشته می‌شود تا حرکت آن‌ها در هنگام تحویل سال مشخص گردد. طبق افسانه‌ای قدیمی، این باور وجود داشت که زمین بر روی شاخ گاوی قرار دارد و با نو شدن سال، زمین از شاخی به شاخ دیگر منتقل می‌شود.

رقص‌های حماسی و پرانرژی ایل بختیاری؛ نماد اتحاد و فرهنگ

رقص در ایل بختیاری به ‌عنوان نمادی از اتحاد و همبستگی شناخته می‌شود و در بسیاری از مراسم‌ها نقش برجسته‌ای ایفا می‌کند. این رقص‌ها معمولاً با شور و هیجان خاصی انجام می‌شوند و برخی از آنها تنها توسط مردان و برخی دیگر به‌ صورت مختلط توسط زنان و مردان اجرا می‌شود.

یکی از رقص‌های معروف بختیاری، رقص «چوب بازی» است که ابتدا توسط دو مرد انجام می‌شود. در این رقص، یکی از افراد ترکه‌ای نازک در دست دارد و فرد دیگر چوب بزرگی به نام «درک» را در دست می‌گیرد. هدف این است که فردی که ترکه دارد، باید به پای فردی که چوب در دست دارد ضربه بزند. اگر ضربه به پای فرد برخورد کند، باید جای خود را با یکدیگر عوض کنند.

در رقص‌هایی که زنان و مردان به‌ طور مشترک شرکت دارند، می‌توان به رقص‌هایی همچون «سه پا»، «دوپا»، «چهاردستمالی»، «جیران جیران» و «رقص مجسمه» اشاره کرد. در رقص سه پا، رقصندگان سه قدم با پای راست به جلو برداشته و سپس این پا را خم می‌کنند و بعد از آن پای چپ را خم کرده و دو گام به عقب برمی‌گردند. در این رقص، شانه‌های رقصندگان به هم متصل است و دستانشان به‌هم گره می‌خورد.

رقص دوپا زمانی اجرا می‌شود که موسیقی با سرعت بیشتری نواخته می‌شود و معمولاً توسط جوانان انجام می‌گیرد. رقص چهاردستمالی مشابه رقص سه پا است، با این تفاوت که بعد از سه قدم به جلو، هیچ برگشتی وجود ندارد و به‌جای آن دو قدم در جا برداشته می‌شود.

یکی دیگر از رقص‌های جذاب و پرتحرک ایل بختیاری، رقص «هی دته» است که به هماهنگی بالای مغز و بدن و انعطاف‌پذیری نیاز دارد. در رقص «جیران جیران»، مرد و زن به ‌طور همزمان با هم می‌رقصند و در رقص «مجسمه»، رقصنده باید در هنگام توقف نوازنده، در همان حالت بایستد و تنها زمانی که نوازنده به ادامه نواختن می‌پردازد، رقص ادامه می‌یابد.

موسیقی و ترانه‌های سنتی ایل بختیاری؛ پیوندی با فرهنگ و زندگی روزمره

موسیقی در زندگی عشایر بختیاری نقشی پررنگ دارد و به‌ ویژه در مراسم‌های شادی و عزاداری، همراه همیشگی مردم این منطقه است. علاوه بر موسیقی‌های خاص برای آیین‌های شادی و عزاداری، مراسمی چون «هبرسه» (مراسم طلب باران) و «معجره سنگ» نیز با نواهای ویژه‌ای همراه هستند که به فرهنگ بختیاری‌ها عمق و غنای بیشتری می‌بخشند. موسیقی ایل بختیاری شامل بخش‌های مختلفی همچون موسیقی مجالس شادی و عروسی، مراسم عزاداری، موسیقی کار و همچنین موسیقی حماسی است.

ترانه‌های بختیاری به ‌ویژه در میان زنان و دختران به نام «توشمال» خوانده می‌شود. این ترانه‌ها عموماً با همراهی دیگر حاضران اجرا می‌شوند و اشعار آنها در قالب‌های مختلفی همچون «دوالالی»، «واسونک‌ها»، «آهای گل»، «المان المان»، «شیرین شیرین» و «سرو» هستند. یکی از ترانه‌های قدیمی‌تر و تقریباً منسوخ‌شده، ترانه «حنا حنا» یا «نی نای» است که در گذشته بیشتر توسط زنان خوانده می‌شد.

لباس‌های سنتی و خاص عشایر بختیاری؛ تجلی فرهنگ و هنر

لباس‌های سنتی عشایر بختیاری یکی از زیباترین و رنگارنگ‌ترین پوشش‌های فرهنگی ایران هستند که نه تنها در طراحی، بلکه در جزئیات و تزئینات خود نیز جلوه‌ای ویژه دارند. پوشش زنان بختیاری از چند بخش تشکیل شده که شامل لچک، مینا، بند سوزن، دستمال، پیراهن، شلوار قری و کفش است. لچک، که به نوعی کلاه شباهت دارد، با منجوق‌دوزی و سکه‌های قدیمی تزئین شده و زیبایی خاصی دارد. این لچک‌ها با بندهایی که زیر گلو گره می‌خورند، روی سر زنان بختیاری ثابت می‌شوند. روسری بلندی که زنان بختیاری بر سر می‌کنند به نام «مینا» شناخته می‌شود و رنگ‌های متنوعی از جمله آبی، سبز، بنفش، قرمز و زرد را در بر دارد.

یکی از ویژگی‌های برجسته لباس زنان بختیاری، بند سوزن است که از پشت سر تا کمر آویزان می‌شود و به لچک متصل است. دستمال‌های سیاه‌رنگ که شبیه پیشانی‌بند هستند، از دیگر اجزای مهم لباس‌های زنان بختیاری به شمار می‌آیند. پیراهن‌های بختیاری معمولاً دارای آستین‌های بلند و سه دکمه در جلوی آن هستند و به دلیل سادگی و زیبایی خاص، بدون چینی و با چاک‌های بیست سانتی‌متری در دو طرف دوخته می‌شوند. شلوار قری که دامن چین‌دار است، یکی دیگر از ویژگی‌های بارز لباس‌های زنان بختیاری است.

برای مردان بختیاری نیز لباس‌های سنتی با جزئیات خاص خود طراحی شده است. چوقا، پوششی بافته ‌شده از نخ‌های نازک است که از شانه‌ها تا نوک زانو را پوشانده و به گونه‌ای طراحی شده که آب باران از آن عبور نمی‌کند. شلوار دبیت از پارچه مشکی دوخته شده و شال سفیدرنگ به دور کمر پیچیده می‌شود تا شلوار را نگه دارد. گیوه‌های سفید پنبه‌ای نیز پاپوش مردان بختیاری هستند. چوپانان بختیاری نیز برای خود بالاپوش نمدی به نام «کردین» دارند که در برابر آب و آتش مقاوم است و گرمای خوبی را فراهم می‌آورد.

این لباس‌ها نه تنها نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی عشایر بختیاری هستند، بلکه هر جزئیات آن حاکی از معنای عمیق و پیوند با طبیعت و روحیات این مردم است

قالی و دست‌بافته‌های عشایر بختیاری؛ هنر باستانی و رنگ‌های ناب

قالی‌های عشایر بختیاری یکی از جواهرات هنری این سرزمین هستند که با دستان توانمند بافندگان بختیاری به دنیا معرفی شده‌اند. قالی‌های قدیمی بختیاری با استفاده از پشم مرغوب بافته می‌شدند و تار و پود آن‌ها از جنس پشم طبیعی بود. در حال حاضر، با استفاده از دستگاه‌های قالیبافی مدرن، قالی‌هایی با گره ترکی و دو پود تولید می‌شوند که تار و پود آن‌ها از پنبه و پرز پشم است.

در گذشته، طرح‌های قالی‌های بختیاری به‌ طور کاملاً ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شدند. این طرح‌های منحصر به فرد شامل انواع مختلفی مانند طرح‌های خشتی (خشتی جانوری و خشتی گل و گیاه)، ترنج (لچک و ترنج)، سروکاج، قاب سماوری، گل مینا، گلدانی، شرابه و درختی بودند. رنگبندی قالی‌های بختیاری نیز بسیار خاص است و سبزی منحصر به فردی دارند که آن‌ها را از سایر قالی‌های ایرانی متمایز می‌کند. رنگ‌های دیگری چون قرمز، آبی روشن، آبی سیر، نارنجی و زرد نیز در این قالی‌ها به‌کار می‌روند.

زنان عشایر بختیاری در گذشته از گیاهان رنگ‌دار طبیعی استفاده می‌کردند و با جمع‌آوری و خشک‌کردن این گیاهان، رنگ‌هایی با ثبات بالا از آن‌ها استخراج می‌کردند. این رنگ‌ها با استفاده از مایه‌های رنگین طبیعی و دندانه‌های طبیعی مانند آب انار ترش به دست می‌آمدند و به قالی‌ها زیبایی و دوام بیشتری می‌بخشیدند. اما در حال حاضر، رنگ‌های شیمیایی جایگزین رنگ‌های گیاهی طبیعی شده‌اند که علی‌رغم درخشش، از ثبات کمتری برخوردارند.

قالی‌های بختیاری نه تنها از نظر طراحی و رنگ‌بندی جذاب هستند، بلکه نمایانگر فرهنگ غنی و هنر دست زنان و مردان این دیار نیز به شمار می‌روند.

چادرهای عشایر بختیاری؛ نمادی از زندگی ساده و کاربردی در دل طبیعت

عشایر بختیاری به عنوان مردمانی کوچ ‌نشین، در سیاه‌چادرهایی زندگی می‌کنند که بخشی از هویت فرهنگی و سنتی آن‌ها به شمار می‌رود. این سیاه‌چادرها که به نام “بهون” شناخته می‌شوند، با دستان ماهر زنان عشایر و با استفاده از موی بز بافته می‌شود. موی بز به دلیل خاصیت ضدآب بودن و عدم عبور آب در مواقع بارندگی، به عنوان ماده‌ای مناسب برای ساخت چادر شناخته می‌شود. علاوه بر این، سبک بودن موی بز نسبت به پشم گوسفندان و موی میش نیز از دیگر دلایل محبوبیت آن در ساخت چادر است.

زندگی عشایر بختیاری به دلیل کوچ ‌رو بودن، نیاز به مکانی ساده، قابل حمل و مقاوم در برابر شرایط مختلف دارد. چادرهای بختیاری یا همان بهون بر روی دارهایی به نام تمدار بافته می‌شود. این چادرها به ‌طور معمول اطراف خود با خاک پوشانده می‌شوند و در کنار آن‌ها جوی‌هایی ساخته می‌شود تا آب باران به داخل آن‌ها وارد نشود.

این چادرها نه تنها وسیله‌ای برای پناه بردن از شرایط جوی هستند، بلکه به نوعی نماد زندگی بختیاری‌ها و هماهنگی با طبیعت و محیط پیرامون خود به شمار می‌روند.

غذاهای سنتی عشایر بختیاری؛ ترکیب طعم و فرهنگ در هر لقمه

غذاهای عشایر بختیاری ساده، خوشمزه و در عین حال مغذی هستند و تجربه‌ای بی‌نظیر از طعم‌های طبیعی و اصیل به میهمانان خود ارائه می‌دهند. از آنجا که این مردمان بیشتر به دامداری مشغولند، گوشت بخش عمده‌ای از غذاهایشان را تشکیل می‌دهد. در میان مشهورترین غذاهای ایل بختیاری می‌توان به کباب بختیاری، کباب په به جیر (جگر په پیچ)، آوریز، آش برنج، آردوله بوسور، او کشک (کال جوش)، برشتوک، توچری، شیربرنج، گمنه، اوتفتاله، اوگندی، تپیله، او سروپا (کله پاچه)، او دال، شولوا کشک، کمه (Kome)، شولووا دوو، شولووا توتم، او ترشی، آش بلگ، آش برنج سوری، او گده (سیرابی)، اوگندی (عدسی)، او پیازی (اشکنه) و حلوا اشاره کرد.

این غذاها نشان‌دهنده پیوند عمیق بختیاری‌ها با طبیعت و منابع طبیعی خود هستند. علاوه بر این، فرآورده‌های لبنی نیز بخش مهمی از سفره عشایر بختیاری را تشکیل می‌دهند که شامل ماست، کره، پنیر، پنیر پوست، دوغ، کشک، توف و بدوف می‌شود. همچنین نان‌های این منطقه نیز به سه نوع نان گندم، نان جو و نان بلوط تقسیم می‌شود که هرکدام طعمی منحصر به فرد دارند.

این غذاها به دلیل سادگی و در عین حال مغذی بودن، در هر مراسم و در دل طبیعت مورد استقبال قرار می‌گیرند. اگر به دیدار عشایر بختیاری رفتید، پیشنهاد می‌کنم حتما از این غذاها بچشید و لذت ببرید.

سخن آخر

عشایر، مردمانی سخت کوش هستند که با زندگی در دل طبیعت و رد نور آفتاب بر چهره‌‌های آن‌ها، زنان و مردانی را تربیت می‌کند که از هیچ خطری هراسی ندارند و با قدم زدن در دل کوه و سرما و گرما، زندگی را پیش می‌برند. گاهی لازم است از زندگی شهری فاصله بگیریم و زیست بین مردمان بی‌ادعای طبیعت را لمس کنیم.