میدان نقش جهان یکی از زیباترین آثار تاریخی به یادگار مانده از دوره صفویه است که در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد.
میدان تاریخی نقش جهان با نام رسمی میدان امام و نام قدیمی میدان شاه از ارزشمندترین و زیباترین آثار تاریخی ایران است که در شهر اصفهان قرار دارد. اهمیت این میدان باشکوه به حدی است که علاوه بر فهرست آثار ملی ایران به عنوان یکی از نخستین آثار ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. بناهای تاریخی موجود در چهار طرف میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد شاه (مسجد امام)، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه بر زیبایی و ارزش میدان نقش جهان افزوده و موجب شده است تا مجموعه تاریخی نقش جهان به عنوان نگینی در سطح جهانی شهره عام و خاص شود.
موقعیت جغرافیایی
میدان نقش جهان در شمال اصفهان و در مجموعه دولتخانه صفوی قرار دارد، در شرق میدان، خیابان حافظ و در غرب خیابان سپه، که این خیابان به محور اصلی و تاریخی چهارباغ عباسی ختم می شود. این خیابان عمود بر رودخانه زاینده رود است. از خیابان استانداری دسترسی پیاده به میدان از طریق کوچه‌ی پشت مطبخ و کوچه‌های عمود به میدان امکان پذیر است. دسترسی از این خیابان به دلیل وجود پارکینگ برای گردشگران عزیز حائز اهمیت است. بازارهای دور میدان، به صورت شبکه پیاده، به بافت تاریخی اصفهان، میدان عتیق (امروزه میدان امام علی) ختم می‌شوند.
تاریخچه و کاربری از گذشته تا امروز
در محل این میدان (قبل از آنکه شهر اصفهان به پایتختی صفویه انتخاب شود) باغی وسیع به نام نقش جهان وجود داشته است. این باغ، نام خود را از شهری در آذربایجان گرفته که اینک به نام نخجوان خوانده می‌شود. حمدالله مستوفی درباره این شهر گفته است: شهری خوش است که آن را نقش جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است.
سایر نام‌هایی که برای میدان نقش جهان ذکرشده عبارتند از: میدان، میدان بزرگ، میدان اصلی شهر، میدان نو، میدان قصر، میدان شاه، میدان سلطنتی، میدان بزرگ شاهی و امروزه میدان امام.
شاه عباس به دلیل مشکلات سیاسی، برخوردهای متعدد ایران و عثمانی و موقعیت جغرافیایی اصفهان، پایتخت خود را از قزوین به اصفهان منتقل می کند. بدین منظور شیخ بهایی به دستور شاه عباس، طرحی نو برای اصفهان تهیه می‌کند که در تباین با سازمان شهر کهن است و حلقه ی اتصال و مفصل این دو بافت کهن و جدید، میدان نقش جهان قرار می‌گیرد که با الهام از الگوهای پیشین خود در اصفهان( میدان عتیق دوران آل بویه) و تبریز (میدان حسن پادشاه) و قزوین (میدان عالی قاپو)، نقطه‌ی اوج و بارزترین نماد اقتدار و عظمت پادشاهی و فرهنگ دوران خود قرار می‌گیرد.
در دوره شاه عباس اول در سال ۹۷۷ هجری، آن باغ را تا حدود امروزی آن، وسعت داده‌اند و در اطراف آن مشهورترین و عظیم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان که شهره‌ی آفاق است مانند مسجد جامع عباسی (مسجد امام امروز در جنوب میدان) و مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان و عمارت عالی قاپو در غرب میدان و سردر قیصریه در شمال میدان به وجود آمده است.
شاه عباس به جای تخریب بافت قدیم شهر تصمیم گرفت شهر را در جهت جنوب یعنی در جهت رودخانه زاینده رود توسعه دهد، از این دوره به بعد شاهد گسترش اصلی شهر در اطراف مجموعه چهارباغ، میدان نقش جهان و به سمت جنوب و به طرف زاینده رود بوده است. در رابطه با سازندگان این میدان عظیم به طور مشخص در سردر مسجد جامع عباسی به نام “استاد علی اکبر اصفهانی” و در محراب مسجد شیخ لطف الله به نام “استاد محمد رضا اصفهانی” اشاره شده است.
در قرن یازدهم هجری (قرن هفدهم میلادی) این میدان یکی از بزرگترین میدان‌های جهان و در دوره‌ی شاه عباس و جانشینان او محل بازی چوگان و رژه ارتش و چراغانی و محل نمایش‌های مختلف بوده است. دو دروازه سنگی چوگان از آن دوره هنوز در شمال و جنوب میدان از عظمت دیرین آن حکایت می‌کند.
شاه عباس از قسمت شاه نشین کاخ عالی قاپو به تماشای بازی اسب سواران در میدان مشغول می‌شد. در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی‌توجهی قرار گرفت. بخش‌هایی از میدان در طول دوران آشفتگی ایران از حمله اشرف افغان تا استقرار حکومت قاجاریه، تخریب شد. بخش‌هایی نیز از جمله عمارت نقاره‌خانه در دوره قاجار از میان رفت. از زمان حکومت رضا شاه تا امروز، کار مرمت و بازسازی این ابنیه بطور مداوم ادامه دارد. یکی از اقدامات بسیار ارزنده که در دوره پهلوی اول توسط بلدیه برای احیای میدان نقش جهان انجام شد، احیای فعالیت‌های شهری و کسب و کار در این میدان بود. در این دوره برای بازگرداندن میدان به جریان زندگی شهری و احیای جنب و جوش و رونقی که میدان در روزگار صفویه داشت، مرمت و بازسازی غرفههای میدان و استقرار کاربری های مختلف در آن مدنظر قرار گرفت.
شرح مفصل این میدان را سیاحان مشهور اروپایی که در عصر صفویه از پایتخت ایران دیده کرده‌اند، مانند شوالیه شاردن فرانسوی، تاورنیه، پی یترو دولاواله، سانسون، انگلبرت کمپفر و دیگر سیاحان اروپایی عصر صفویه و قاجاریه به دست داده‌اند. در حال حاضر، دور تا دور میدان را بازار صنوف صنایع دستی اشغال کرده و به لحاظ توریستی از رونق خوبی برخوردارند. با راه رفتن درون بازارها و شنیدن صدای چکش استادان قلمزن و دیدن آثار منبت کاری شده و سایر صنایع دستی اصفهان درمی‌یابیم که به راستی اصفهان جلوه‌گاه هنر ایرانیان است.
از سال ۱۳۶۸ به بعد به منظور حفظ و نگهداری این اثر ارزشمند، تردد خودروها در بخش جنوبی ممنوع شد و تردد در این بخش به صورت پیاده یا با درشکه صورت می‌گیرد.
احداث موزه بزرگ اسلامی در طبقه فوقانی میدان در حال انجام است و به زودی میدان بزرگ و با عظمت نقش جهان محلی برای نمایش و ارائه آثار اسلامی خواهد بود. آنچه درباره میدان نقش جهان می‌توان گفت این است که این اثر نفیس و باشکوه که در دنیا از شهرتی چشمگیر و بی‌نظیر برخوردار است با مجموعه عناصر و عملکردهایی که در نقش‌های سیاسی، مذهبی، اقتصادی، توریستی و تفریحی داشته، پیوسته در آسمان هنر و زیبایی ایران و جهان می‌درخشد. به طوری که با جرات می‌توان ادعا کرد این میدان همراه با فضاهای تکمیلی و عناصر مربوط به آن یعنی عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام خمینی (ره)، سردر قیصریه و راسته بازارها، یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های جهانگردی جهان است. میدان نقش جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزء نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید.
ارسن شهری مجموعه‌ای از ساختمان‌ها است که نیازهای شهری را برآورده می‌کند. یکی از این ارسن‌های بزرگ، میدان نقش جهان اصفهان است که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم: شاه عباس با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، اصول معماری و شهر نشینی خود را که با آفرینش میدان امام آغاز شد، ارایه داد. این میدان به عنوان مرکز شهر انتخاب شد. شاه عباس میدان را به عنوان هسته مرکزی شهر اصفهان انتخاب کرده و مرکز اجتماعی (مسجد جامع شهر )، مرکز حکومتی (کاخ عالی قاپو)، مرکز اقتصادی (بازار) و مرکز مذهبی (شیعه) مسجد شیخ لطف الله را در این مجموعه در کنار هم قرار داده و دولتخانه صفوی به شکل یک مجموعه متمرکز در این قسمت شهر برپا شد.
طول این میدان از شمال به جنوب بالغ بر ۵۰۰ متر و عرض آن حدود ۱۶۵ متر است. تناسبات اندازه ی میدان تناسبات ۱ به ۳ است، که آن را بزرگتر نشان می‌دهد.این میدان در گذشته کمی بزرگتر بوده و بازارهایی گرداگرد آن بوده (مانند میدان گنج علی خان کرمان)، سپس برای جلوگیری از رانش تاق، بازارها، دهانه‌ها و تاق‌هایی به میدان افزوده شد و آن را کوچکتر کرد. در زمان شاه صفی،این دهانه ها به مغازه تبدیل شده‌اند. در کل میدان دارای سه محور شمالی-جنوبی (مسجد امام و قیصریه)، شرقی-غربی (مسجد امام و عالی قاپو) و یک محور شرقی-غربی دیگر در راستای خیابان چهل ستون بوده و دارای ساختمان‌هایی بوده که اکنون ویران شده است.
در پشت ارسن میدان، ساختمان‌ها و باغ‌های فراوان بوده که تا کنار زاینده رود کشیده شده بوده ولی امروزه بیشتر آن‌ها از میان رفته‌اند و تنها کوشک‌های چهل ستون و هشت بهشت و برخی دیگر به جا مانده‌اند. حاشیه‌ی میدان امام اصفهان پر از طاق‌هایی است که فضای حجره‌های متفاوت را اشغال کرده‌اند.این حجره‌ها از جمله عمارت‌های قابل تحسین و با شکوه دوره ی صفوی هستند که در حاشیه‌ی این میدان قرار گرفته‌اند.
همانطور که گفته شد، محیط خارجی نقش جهان، مثل صحن مساجد ۴ ایوانی ایران با ۴ دروازه انقطاع یافته بود که به کاخ سلطنتی، بازار قیصریه و مساجد جامع عباسی و شیخ لطف الله باز می‌شد. هر یک از این دروازه‌ها بر ضلعی که درآن واقع شده بود تسلط داشت و نماد وحدت بخشی میدان به نهاد‌های عمده ی سیاسی، اقتصادی و دینی بود.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
زهرا یارعلی
