قبل از بیان مفهوم گردشگری مذهبی و زیارت باید به این نکته توجه کرد که گردشگری مذهبی و زیارتی دو مقوله جدا از هم هستند که هریک تعریف خاص خود را دارند که گاه به اشتباه در جای یکدیگر مورد استفاده قرار می گیرند. در واقع گردشگری زیارتی زیر مجموعه ای از گردشگری مذهبی می باشد.
در اینجا سعی می کنیم با بیان یک مثال تفاوت این دو مقوله را از هم روشن کنیم:
زمانی که یک شهروند شهر رشت به مسجد اکبریه لاهیجان می رود تا از آثار تاریخی آن بازدید نماید در نوع گونه شناسی،گردشگری مذهبی گفته می شود و در زیرشاخه گردشگری مذهبی قرار می گیرد اما هرگاه همان فرد به بقعه شیخ زاهد گیلانی در لاهیجان برود و از آن بقعه بازدید کند در نوع تیپ شناسی گردشگری زیارتی قرار می گیرد و نوع گردشگری زیارتی را شکل می دهد.
جاذبه های مذهبی
در یک تقسیم بندی کلی جاذبه های مذهبی را می توان به هشت دسته تقسیم نمود:
۱- مساجد ۲- امام زاده هاو بقعه ها ۳- آرامگاه ها و قبور ۴- تکیه ها و حسینیه های قدیمی ۵- آتشکده ها و آتشگاه ها ۶- صومعه ها و خانقاه ها که هریک از این جاذبه های مذهبی می توانند دارای بعد محلی،منطقه ای، فرامنطقه ای،ملی و بین المللی باشند.
انواع گردشگری مذهبی
انواع گردشگری مذهبی را می توان از ابعاد و جنبه های مختلفی تقسیم و مورد بررسی قرار داد که هر یک از تقسیم بندی های زیر می تواند بر بازاریابی محصول گردشگری تاثیر بسزایی داشته باشد که در ادامه به سه مورد از این تقسیم بندی ها از ابعاد و جنبه های مختلف اشاره می کنیم :
۱٫ طول مدت اقامت:
انواع گردشگری مذهبی از نظر طول مدت اقامت به دو دسته کلی تقسیم می شوند:
گردشگری مذهبی کوتاه مدت: عبارت است از سفری که از نظر مکانی محدود و در فواصل کوتاه اتفاق می افتد. هدف از این سفر رفتن به یک مرکز مذهبی با حوزه نفوذ محلی، منطقه ای یا فرامنطقه ای یا شرکت در یک جشن مذهبی،کنفرانس مذهبی یا جلسه مذهبی است که این نوع سفر هم به لحاظ بعد زمانی و هم به لحاظ بعد مکانی کوتاه و شامل اقامت شبانه در مقصد نمی شود.
گردشگری مذهبی بلندمدت: عبارت است از بازدید از مراکز مذهبی با حوزه نفوذی محلی، منطقه ای،فرا منطقه ای ،ملی و بین المللی یا شرکت در جشن ها، کنفرانس ها یا جلسات مذهبی برای چند روز یا هفته است.
اماکن زیارتی مهم، سالانه بین یک تا ۱۰ میلیون زائر (گردشگر) را به خود جذب می کنند که این تعداد همیشه در نوسان است و در طول مراسم و سالگردهای خاص مذهبی میزان زائران (گردشگران) افزایش یا به علت مسائل سیاسی، رکود، جنگ کاهش می یابد.
۲٫ انگیزه ها و اهداف سفر:
انواع گردشگری مذهبی از نظر اهداف و انگیزه های سفر به سه دسته کلی تقسیم می شوند:
سفر به منظور بازدید از مراکز مذهبی و زیارتی همچون مساجد، کلیساها، معابد، صومعه ها،آرامگاه ها، امام زاده هاو… که این نوع سفر در اسلام به دو دسته سفرهای عبادی و زیارتی و سفرهای تبلیغی تقسیم می گردد. سفرهای عبادی و زیارتی شامل سفر برای زیارت خانه خدا (سفر حج )، زیارت اماکن و بقاع متبرکه، زیارت آرامگاه ها و قبور، سفر برای صله ارحام و دیدار از خویشان و دوستان و عیادت بیماران،سفر برای انجام کارهای خیر و مطالعه بعثت انبیاء و پیامبران، سفر برای کمک به مستمندان و رسیدگی به ایتام و نیازمندان و … می شود و سفرهای تبلیغی شامل تبلیغ دین اسلام، سفر برای ارشاد و هدایت مردم و … می شود.
سفر به منظور شرکت در کنفرانس ها، جلسات و جشن های مذهبی
سفر به منظور بازدید از آثار تاریخی و معماری اماکن مذهبی و زیارتی
۳٫ میزان سازمان یافته بودن سفر:
از این منظر گردشگری مذهبی را می توان به دو دسته تقسیم نمود:
شکال سازمان نیافته گردشگری مذهبی که عبارت است از گونه هایی از مسافرت که افراد به تنهایی دست به آن می زنند که این نوع سفرها در ادیان و مذاهب مختلف به دلیل آموزه های این ادیان به پیروانشان کمتر دیده می شود.
اشکال سازمان یافته گردشگری مذهبی که این سفرها با توجه به ویژگی های مشخصی سازمان دهی می شوند که این ویژگی ها عبارتند از:
تعداد شرکت کنندگان: همان طور که در بالا اشاره شد اغلب سفرهای مذهبی و زیارتی به صورت گروهی صورت می گیرند به طوری که برای بسیاری از گردشگران، مسافرت با یک گروه که با آنها هم عقیده و اعتقاد هستند یا گروه همسالان بسیار حائز اهمیت می باشد. مثل سفر زائران مسلمان به مکه مکرمه که هر ساله به صورت گروهی در زمان خاصی انجام می پذیرد.
شیوه و وسیله حمل و نقل: تا اواسط قرن ۱۹ زائران در سراسر جهان با پای پیاده و گاه به صورت ترکیبی از پیاده روی و سواری (با کشتی یا حیوان) به مسافرت می پرداختند (که امروزه نیز رفتن به زیارت با پای پیاده هنوز در بسیاری از مناطق، فرهنگ ها و ادیان وجود دارد)
الگوهای فصلی: گردشگری مذهبی نیز همچون سایر انواع گردشگری با فصل خاص پیوند خورده و در ارتباط می باشد از جمله عوامل موثر در این زمینه می توان به مراسم های مذهبی در روزهای یادبود، موقعیت های اقلیمی اماکن زیارتی و تقویم کاری جمعیت محلی و … اشاره کرد که نقش بزرگی در فصلی بودن گردشگری مذهبی و زیارتی ایفا می کنند. به عنوان مثال در ماه ذی الحجه افراد زیادی برای شرکت در مراسم و مناسک حج به مکه می روند.
ساختار اجتماعی: ساختار اجتماعی از جمله سن، جنس، موقعیت اجتماعی و… نیز در سازمان دهی اینگونه سفرها تاثیرگذار می باشد و به طور کلی تفاوت هایی در سن و جنسیت زائران مذاهب مختلف دیده می شود.
ویژگی های سفرهای مذهبی
سفرهای مذهبی نیز همچون سایر سفرها دارای ویژگی هایی می باشند که در زیر به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:
گردشگری مذهبی دارای اثرات منفی زیست محیطی، فرهنگی- اجتماعی کمتری نسبت به سایر گونه های گردشگری است که شاید بخشی از این ویژگی به دلیل آموزه های مکاتب، ادیان و مذاهب زائران باشد و اینکه اغلب زائران افرادی آرام، اهل صلح و مطیع قانون هستند.
فصلی بودن سفرهای مذهبی و اینکه بسیاری از این گونه سفرها تنها در فصل های خاصی صورت می گیرند.
افرادی که دست به اینگونه سفرها می زنند به دلیل اینکه بیشتر در جست و جوی معنویات می باشند زیاد تنوع طلب نبوده و اکثرا به دنبال سادگی هستند.
تمامی افراد از هر طبقه اجتماعی می توانند دست به اینگونه سفرها بزنند. به عبارت دیگر اینگونه سفرها مختص طبقه خاصی از اجتماع نیست. تا جایی که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه که گردشگری در مراحل ابتدایی خود به سر می برد،برای بسیاری از طبقات اجتماعی، گردشگری مذهبی تنها فرصت سفر به شمار می آید.
همچنین این وضعیت در جوامع متوسط و میانی که طبقات متوسط آن از نظر مالی و از نظر اجتماعی توانایی سفرهای طولانی را ندارند بیشتر به چشم می خورد و وقت آزاد آنها اکثراً به وسیله بازدید از اماکن مذهبی و زیارتی پر می شود.
اکثر سفرهای مذهبی و زیارتی به صورت گروهی و جمعی و به صورت سازمان دهی شده صورت می گیرند.
برخی از سفرهای مذهبی از لحاظ اجرای فرامین مربوط به آن دین یا مذهب، حالت اجباری یا تاکیدی به خود می گیرند که به ناچار تمامی افراد مومن به آن دین یا مذهب مجبور به اجرای آن سفر، دست کم برای یکبار می شوند (دقیقاً نظیر آنچه در دین اسلام مبنی بر زیارت خانه خدا که بر تمامی مسلمانان واجب است وجود دارد).
مراکز مذهبی و زیارتی مکان هایی را برای دیدار و ارتباط مردم از فرهنگ ها و مناطق مختلف فراهم می کنند.
تولید و فروش صنایع دستی قدیمی، طرح ها و تولیدات باستانی مناطق مختلف در مراکز مذهبی و زیارتی
گردشگری مذهبی دارای جنبه های سیاسی نیز است به طوری که بسیاری از اماکن مذهبی متعاقباً اماکن ملی نیز به شمار می آیند و بسیاری از اماکن مذهبی برای برپایی جشن های ملی مورد استفاده قرار می گیرند.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
ابتهال زندی
