کلیسای سنت استپانوس

 کلیسای سنت استپانوس یا  استفانوس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران

کلیسای سنت استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره ‌کلیسا قرار می‌گیرد. این کلیسا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده‌ و در ایام تعطیل و فصل های گرم سال پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است.
این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده‌است ولی به علت زلزله دچار آسیب‌های جدی شده بود که در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شمارهٔ ثبت ۴۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
کلیه محوطه کلیسا در قلب کوه‌ها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌است.
این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) که ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را به‌جای آورند.
سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس ( یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل، به خارابا کلیسا نیز شهرت دارد.
سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است که در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.بر روی ایوان دو طبقه‌ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شکل هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستونهای زیبا استوار گردیده‌ است.

این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شده‌است.
پیشانی طاق‌های بین این ستون‌ها که پا طاق گنبد برج محسوب می‌شوند، با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته و در سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می‌خورد و در دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز بشمار می‌آید، تصاویر بر جسته‌ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می‌شود. در صحن این برج، تعدادی قبر به‌ چشم می‌خورد که گفته می‌شود متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است. همچنین گویا ناقوس برج توسط ایتالیایی‌ها برای مرمت برده شده اما برگشت داده نشده‌است.
این بنای تاریخی به شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن در سال ۱۳۸۶ همراه با کلیساهای دیگر در استان آذربایجان، در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
در سال ۱۳۸۴ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی مرمت بنا، بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیح را کشف کردند که طبق روایات تاریخی در این کلیسا نگهداری می‌شده‌است. آن‌ها بقایای استخوان‌ها را در میان دو طاق کلیسا شناسایی کردند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه‌های موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده‌است.اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران با ارزشمند خواندن بقایای استخوانی یافت شده در این کلیسا از احتمال تعلق این بقایا به جسد حضرت یحیی خبر داد.
کلیسای سنت استپانوس را که در دل درختان سر به فلک کشیده اطرافش با آب و هوایی بسیار دلپذیر در کناره ارس شاهکاری در هنر معماری است. اخیرا کارشناسان سازمان میراث فرهنگی بقایای استخوان هایی را در میان دو طاق کلیسا شناسایی کرده اند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه های نگهداری این استخوان ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه های موم، گل اخرا و دانه های کندر نیز در این محوطه شناسایی شده است.

با توجه به منحصر به فرد بودن موقعیت، معماری و ارزش تاریخی و مذهبی این کلیسا ساخت محل اقامت و اسکان همچنین سایر امکانات توریستی در کنار آن ضروری به نظر می آید و بیشک در جلب گردشگران بیشتر تاثیر به سزا خواهد داشت که همت مسئولین مربوط را می طلبد.
نام این کلیسا بر گرفته از استپانوس مقدس است این شخص یکی از اولین مومنانی بوده که به خاطر ایمان راسخ خود به شهادت رسیده است. استپانوس در میان مسیحیان سمبل ایمان راسخ بوده و به او لقب ناخوتکا داده اند، استیفان یا استپاتوس اولین کسی بوده که به واسطه تعصب و خشم یهودیان سنگ سار شده و به شهادت رسید، این حادثه در۲۶ دسامبر سال۳۷ میلادی در اورشلیم اتفاق افتاد و از آن تاریخ به بعد مسیحیان جهان همه ساله در روز مزبور مراسمی به نام وی بر پا می کنند.

کلیسای سنت استپانوس آذربایجان شرقی بعد از قره کلیسا (در آذربایجان غربی)، مهم‌ترین کلیسای ارامنه کشور می‌باشد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این کلیسا که به نام کلیسای دره شام نیز نامیده می‌شود، در ۲۶ کیلومتری غرب جلفا در محلی به نام قریه قزل وانک (صومعه قرمز) در نزدیکی روستای دره شام از دهستان ارس شهرستان ماکو قرار دارد. کلیه دیوارهای خارجی، بام، ساق گنبد، گنبد، ستون‌ها و برج ناقوس کلیسا با سنگ‌های سفید و صورتی رنگ تراشیده شده ساخته‌اند. نمای خارجی آن دارای نقوش و طاق‌نماهایی است که به وسیله ستون از هم جدا می‌شوند. معماری و تزئینات داخل کلیسا از شاهکارهای سده‌های هشتم و نهم میلادی به شمار می‌رود.

در حریم کلیسای سنت استپانوس سه کلیسا در منطقه دره شام وجود دارد. روستاهای دره شام تا دوره صفویه فعال بودند و ارمنیان در این روستاها کشاورزی و دامپروری می‌کردند اما پس از کوچ ایشان به داخل فلات ایران به وسیله شاه عباس صفوی، روستاهای دره شام خالی از سکنه شد. این سه کلیسا عبارتند از کلیسای مردم مقدس، کلیسای گودرک مقدس و کلیسای چوپان.

استپانوس مقدس یکی از ۷ نفری است که مراسم تحلیف وی به وسیله حواریون حضرت عیسی مسیح (ع) انجام گرفت و از مبلغان مسیحیت شد. یهودیان اورشلیم به او تهمت زدند و به جرم اظهار سخنانی برخلاف شریعت یهود، استپانوس را دستگیر کرده و در روز ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی سنگسار کردند.

از آنجا که این مکان مقدس در منطقه‌ای سرسبز و ییلاقی قرار دارد، در ایام تعطیل و فصول گرم سال، پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی می‌باشد.

منبع: سیری در ایران