پل خواجو پیکره‌ی متفاوتی نسبت به دیگر پل‌های اصفهان دارد. آنچه سبب ارزش پل خواجو شده، نگاهی است که به انسان پیاده دارد، انسانی که راه می‌رود، تفکر و تماشا می‌کند، می‌شنود، می‌آساید و به تفریح می‌پردازد. کالبد این پل همه‌ی این نیازها را پاسخ داده و شرایط مناسبی را برای بروز آن فراهم آورده است. این پل در عصر صفوی به عنوان یکی از زیباترین پل‌های دنیا محسوب می‌شده است.
پل در عصر صفوی
در یک نگاه کلی پل‌های ایران به دو دسته تقسیم می‌شوند:
گروه اول، پل‌هایی که صرفا ارتباط دو ساحل را میسر کرده و به تبع آن شکل کالبدی خطی و ساده‌ای متشکل از مسیری سنگی دارند که از دو جانب با دست اندازهای کوتاه محافظت شدهاند.
گروه دوم، پل بخشی از فضای شهری است که زندگی در آن جریان دارد. جز آن، این جریان خطی با جریان آب (شکل خطی دیگری) که مسیر خود را می‌رود، ارتباط یافته و با آن گفت‌وگو آغاز کرده است. بدین ترتیب شکل خطی در تکراری مداوم به نقطه تبدیل می‌شود تا این اتصال را برقرار سازد. (اهری،۱۳۸۰، ۲۲۸).
عنصر ارتباطی پل در ایران به واسطه‌ی زمان و دوره‌های مختلف، قابلیت‌های متفاوتی یافته است. در دوره‌ی صفوی که رونق راه سازی و توسعه‌ی ارتباطی توسط حاکمیت مد نظر قرار می‌گرفته است، مسئله پل رشد فراوانی داشته است.
قابلیت‌های پل خواجو در عصر صفوی
توسعه شهر اصفهان عصر صفوی نیاز به ارتباط دو بخش شهری در دو سوی رودخانه را فراهم آورده و به مرور زمان، در زمان شاه عباس اول و پادشاهان پس از او، پل‌هایی جهت ارتباط با محدوده جنوب شهر احداث می‌گردد. از میان آن‌ها، پل الله وردی خان و خواجو که در دو طبقه ساخته شدند، در زمره‌ی برجسته‌ترین دستاوردهای معماری این دوره قرار گرفتند. (مروج تربتی و پورنادری، ۱۳۹۲، ۶۲).
پل‌ها در عصر صفوی عموما در مسیر معابر و فضاهای عمومی شکل گرفته‌اند به گونه‌ای که این پل‌ها در کانون تعاملات شهری بوده‌اند.
تاریخچه پل خواجو
شاه عباس دوم در سال ۱۰۶۰ قمری دستور ساخت پل خواجو را به جای پل قدیمی‌تری در همان مکان به نام پل حسن بیک از دوره‌ی تیموری داد. به نظر می‌رسد این تخریب و ساخت پل جدید در جهت نامناسب بودن وضعیت کالبدی پل قدیم، استقرار محلات جدید، نیاز به دسترسی مناسب بوده است؛ ایجاد راه مواصلاتی بین محله‌ی خواجو، دروازه‌ی حسن آباد با تخت فولاد و راه شیراز نیز بوده است.
شاه عباس برای اینکه بتواند همراه خانواده، گاهی در این پل اقامت داشته باشد؛ محلی به نام شاه نشین در وسط پل در نظر گرفت. در طول تاریخ، علاوه بر رفت‌وآمد از روی زاینده رود، از پل خواجو برای تماشای مسابقه‌ها، تفریح و خوشگذرانی پادشاه و همراهان او استفاده می‌کردند.
وجه تسمیه پل خواجو
پل خواجو را به نام‌های دیگری نیز می‌شناسند: بابا رکن، گبرها، حسن آباد، شیراز و پل شاهی.
این پل قرار بوده است که دروازه حسن آباد و محله‌ی خواجو را به راه شیراز وصل کند، انتهای پل به یک قبرستان می‌رسد که به آن تخت فولاد می‌گفتند، مسعود بیضاوی؛ مشهور به بابا رکن‌الدین در این قبرستان دفن است و به همین خاطر به آن پل بابا رکن نیز می‌گفتند.
در گذشته به زرتشتی‌ها گبر می‌گفتند و رفته رفته این واژه به غیر مسلمان‌ها اطلاق می‌شده است. گبرها برای رفت‌وآمد خود از این پل استفاده می‌کرده‌اند و معروف به پل گبر نیز است.
همچنین در روزگاران پیشین محله‌ی خواجو را با نام حسن آباد نیز می‌شناختند و به آن حسن آباد هم می‌گفته‌اند. شاه عباس دوم در سال ۱۰۶۰ قمری پل خواجو را بنیان نهاد و به پل شاهی نیز معروف است.
معماری پل خواجو
پل خواجو از شاهکارهای دوران صفوی محسوب می‌شود، این پل ۱۳۳ متر طول، ۱۲ متر عرض و ۵/۷ متر معبر دارد و در ساخت آن از مصالحی چون ساروج و سنگ و آجر استفاده شده است. پل خواجو از نظر سازه‌ای و هیدرولیک در هماهنگی کامل با بستر زمین است و پی پل به عنوان سدی زیر زمینی در برابر دریاچه مخزن آب زیر زمینی اصفهان عمل می‌کند.
معمار پل خواجو کیست؟ کسی که دستور ساخت این پل را به معماران صفوی داد، شاه عباس دوم صفوی بود. بنابراین این پل به‌دست معماران دوران صفوی ساخته شده و از سبک معماری زمان صفویه برخوردار است.
عجایب پل خواجو
سازه‌های قرینه‌ای در ساخت پل خواجو به چشم می‌آیند که عبارتند از:
۱- شیرهای سنگی در ورودی پل خواجو
این شیرها در دو طرف پل دیده می‌شوند و ۴ قرن است که به صورت نمادین از پل خواجو محافظت می‌کند، حکاکی‌های هنری و خاصی که برگرفته از نمادهای ورزش ایران باستانی است روی بدنه‌ی شیر سنگی‌ها دیده می‌شود. نام سازنده هر کدام از شیرها روی بدنه حک شده که در این سال‌ها، متأسفانه به خاطر سوار شدن کودکان بر روی آن از بین رفته است.
۲- عقابی با بال‌های باز
پل خواجو زمانی که از قسمت بالا دیده شود، تصویر یک عقاب با بال‌های باز را نشان می‌دهد و این تصویر را کنگره‌های طبقات مختلف و سر آن را شاه‌نشین به تصویر می‌کشد.
۳- شمع‌های پنهان در طاق پل خواجو
اگر در طبقه پایین پل و در بخش‌های انتهایی پل بایستید، با زاویه ۳۰ درجه‌ای که با افق دارید، متوجه خواهید شد که از ترکیب دیواره‌های پسین و پیشین، شکل شمع ایجاد می‌شود.
۴- سنگ قبرهای مرموز
این سنگ قبرها که قدمت بسیاری دارند در سال ۱۳۸۸ حین مرمت پل مشاهده شدند. در حال حاضر برخی از این سنگ قبرها که سالم مانده‌اند، در موزه سنگ تخت فولاد نگهداری می‌شوند.
۵- تقارن روی پل
بخشی از این تقارن را می‌توان به قرارگیری پل خواجو بر روی زاینده رود دانست. این پل طوری ساخته شده است که در زمان جاری بودن زاینده رود، تمام پایه‌های آن داخل آب قرار دارد و دوام بالای آن هیچ مشکلی در ساختار پل ایجاد نمی‌کند.
دانستنی‌های پل خواجو
از نکته‌های جالب درباره‌ی پل خواجو نقش و نگارهای متفاوت بر روی سرلوحه‌های دهنه‌های پل است که جذابیت آن را بسیار کرده است. هر یک از این نقوش هنر دست هنرمندان این شهر است که چشم هر بیننده‌ی آگاه و اهل هنری را به خود خیره می‌کند.
نکته‌ی جالب بعدی اینکه، این پل یک پل مردانه بوده و زنان حق عبور از روی آن را نداشتند. علاوه بر کارکرد عبور و مرور برای افراد، قسمت شاه نشین نیز دارد که خاندان صفوی در آن اقامت موقت داشتند و شاه نشین برای این ساخته شده بود تا در زمان برگزاری مسابقه‌های قایقرانی و شنا، شاهان و بزرگان از قسمت فوقانی پل خواجو نظاره‌گر مسابقات باشند.
پل خواجو در هنگام سیل آب را به سمت یک سری کانال میبرد و باعث پخش شدن آب می‌شد، بنابراین از خسارت‌ها جلوگیری می‌شد و سفره‌های آب زیرزمینی نیز پر می‌شد.
سخن آخر
پل خواجو از معماری‌های برجسته دوران صفوی است که با نقوش بی‌نظیر و معماری که دارد، چشم هر بیننده‌ای را به خود معطوف می‌کند. در مقاله‌ای دیگر به معرفی مختصر پل‌های تاریخی اصفهان پرداخته‌ایم که مطالعه‌ی آن کمک کننده است.
