هنر قلمکاری (چیت سازی) روی پارچه

قلمکاری یا چیت سازی روی پارچه | صاحب نظران و متخصصان هنر بر این باورند که صنعت دستی قلمکاری از دوره ایلخانی در ایران مرسوم بوده است و در همین دوره با حمایت خان‌های مغول، پارچه‌های منقوش چینی در بازارهای ایران، فروش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده بوده و ایرانی‌ها برای رقابت با چینی‌ها دست به ابتکاراتی زدند که از جمله‌ی آن نقاشی روی پارچه با قلم یا به اصطلاح قلمکار نقاشی‌ست.

شواهد و قراین نشان می‌دهد که چاپ قلمکار در دوره‌ی تیموریان نیز در شهرهای ایران، مثل: شیراز، اصفهان، کاشان و همدان نیز رواج داشته است.

تاریخچه هنر قلمکاری

قدیمی‌ترین قالب‌های نقش زدن بر روی پارچه که در ایران شناخته شده هستند، سه قالب تراشیده از سنگ که به همراه آثار سفالی سده‌های چهارم و پنجم در حفاری‌های نیشابور کشف شده‌اند. همان طور که در مقدمه نیز اشاره شد، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که هنر قلمکاری از دوره‌ی ایلخانی به خاطر فروش پارچه‌های منقش چینی در ایران افزایش یافت.

از هنر قلمکاری، تاریخچه‌ی دقیقی در دست نیست و مفصل‌ترین مطلب درباره‌ی آن توسط فیلیس آکرمن، مورخ آمریکایی آثار هنری ایران بیان شده و همچنین از قول نویسنده‌ای دیگر بازگو کرده است که زمان آغاز این هنر را دوره‌ی غزنویان دانسته‌اند، چرا که آثار به دست آمده از نقاشی روی پارچه، متعلق به قرون ۴ و ۵ هجری و زمان غزنویان است.

ردپایی از این هنر نیز در دوره‌ی تیموریان دیده می‌شود و شهرهایی چون، شیراز، نخجوان، بروجرد، همدان، اصفهان نقاشی روی پارچه انجام می‌دادند.

زمانی که صفویان به حکومت رسیدند و اصفهان را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند، هنرمندان بسیاری خودشان را به این شهر رساندند تا از حمایت شاهان صفوی و به خصوص شاه عباس بهره ببرند و اصفهان به مرکز هنر قلمکاری در دوران صفویه تبدیل شد.

هر چند شواهد نشان می‌دهد که هنر قلمکاری در دوران صفویه وارد مرحله‌ی جدیدی می‌شود و تولید آن تنها به اصفهان محدود نمی‌شده است، کاشان و یزد نیز در این عرصه؛ فعال بودند.

یکی از این شواهد، پیراهن قلمکار کتانی متعلق به سلاطین صفویه است که در موزه ایران باستان، نگهداری می‌شود.

محسن مقدم، استاد دانشگاه تهران، دوران صفویه را یکی از دوران مهم صنایع دستی به ویژه منسوجات مختلف می‌داند. در زمان شاه عباس و سده‌ی ۱۱ قمری،  توجه خاصی به قلمکاری داشتند و بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه در این دوره، تهیه شده از پارچه قلمکار بودند.

چیت سازی یا قلمکاری؟

در گذشته از آن جایی که این کار با قلم بر روی پارچه‌ها انجام می‌شد، به آن قلمکاری می‌گفتند و این واژه از دو قسمت قلم و کاری تشکیل شده است که به معنای کار هنری که با قلم انجام می‌شود؛ اما رفته رفته زمانی که از قالب‌های مختلف برای چاپ زدن نقش‌ها بر روی پارچه‌ها استفاده شد، نام این هنر با واژه‌ی چیت سازی؛ صحیح‌تر به نظر می‌آید.

چرا اصفهان در هنر قلمکاری زبانزد شد؟

عوامل محیطی  و شرایط طبیعی و انسانی، نقش به سزایی در این کار داشتند. حمایت دولت‌ها از جمله حمایت بسیار صفویه و عامل طبیعی چون جریان همیشگی زاینده رود و نیروی انسانی بسیار، نقش به سزایی در ترویج این هنر، در شهر اصفهان داشتند. یکی از مراحل قلمکاری، گازری یا همان شستن پارچه است که جاری بودن زاینده رود فرصت خوبی برای هنرمندان بوده است.

آهار پارچه و مواد زائد در مرحله شستشو از بین می‌رفت که این کار را به مدت ۵ روز در زاینده رود، انجام می‌دادند و سپس پارچه‌ها را در ظرف‌های سفالی بزرگی با نام تغار می‌ریختند و داخل آن پوست انار قرار می‌دادند تا زمینه پارچه قهوه‌ای شود و سپس آن‌ها را در کنار زاینده رود و روی شن‌ها، پهن می‌کردند.

گل زنی و چیت گری، مرحله‌ی بعدی بود که در کارگاه‌های قلمکاری بازار قیصریه، انجام می‌گرفت و بعد از تکمیل نقاشی توسط استادان بر روی پارچه؛ بین ۲ تا ۳ روز آن را در آب روان رودخانه می‌شستند تا رنگ اضافی آن خارج شود.

پارچه قلمکاری

جنس پارچه‌های قلمکار، معمولاً پنبه، ابریشم، کتان، متقال، ملمن حاجی اکبری چلوار و کرباس است. بهترین پارچه‌های قلمکاری، پارچه نخی است، زیرا این نوع پارچه، نسبت به پشم؛ پذیرش رنگی بهتری دارد.

انواع طرح‌ها و نقش‌های چیت سازی

در گذشته برای طرح زدن روی پارچه و همان هنر قلمکاری از طرح‌ها و نقش‌های مختلفی استفاده می‌شده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: مناظر تاریخی، شکارگاه‌های صنعتی، گل و بوته اسلیمی، جانوران اهلی و وحشی، رامشگران و نوازندگان، داستان‌های کهن ادبیات فارسی و داستان‌های حماسی عاشوراست.

قالب قلمکاری یا چیت سازی

قالب قلمکاری یا نام صحیح‌تر آن؛ چیت سازی، از چوب درخت زالزالک و گلابی ساخته می‌شود، زیرا چوب این درختان، نسبت به دیگر چوب‌ها، انعطاف‌پذیرتر و محکم‌تر است. این قالب‌ها توسط دست استادان این فن درست می‌شود و طرح ریزی و اسکله کاری، نام عملیاتی است که چوب را به شکل قالب مورد استفاده درمی‌آورند.

پس از آماده شدن قالب، آن را با پیه چرب می‌کنند تا از خشکی و ترک چوب، جلوگیری کنند و برای چاپ یک طرح چهار رنگ از چهار قالب به صورت مجزا، استفاده می‌شود.

مراحل کار چیت سازان

در گام اول باید رنگ‌های مورد نیاز را تهیه و ترکیب کنند. در گذشته از مواد طبیعی مانند پوست انار، زردچوبه، زنگ آهن، شیره‌ی انگور، زاج سیاه و سفید و … استفاده می‌کردند، اما امروزه با وجود رنگ‌های مصنوعی که رنگ دهی بهتری دارند، کار چیت سازان را راحت‌تر کرده است.

پارچه‌هایی که قرار است روی آن‌ها طرح زده شود، به مدت ۵ روز در رودخانه یا حوضچه‌های کارگاه‌های فعلی، قرار می‌دهند تا آهار و مواد زائد آن‌ها، خارج شود. قبل از چاپ نقش، رنگرزی نخودی پارچه با رنگ طبیعی یا شیمیایی، انجام می‌شود.

سپس نوبت به نقش زنی پارچه می‌رسد و استاد کار با کمک قالب‌های چوبی به چاپ نقش‌های مختلف بر روی پارچه مشغول می‌شود. پس از نقش زدن با رنگ‌های موجود؛ پارچه را به مدت؛ ۲ الی ۳ ساعت در آب می‌شویند تا رنگ‌های اضافی آن از بین برود.

در مرحله‌ی بعدی پارچه را خشک کرده تا آماده تثبیت رنگ شود. در این مرحله، ابتدا پاتیلی را پر از آب کرده و با حرارت دادن آب آن را به نقطه‌ی جوش می‌رسانند؛ حدود ۱۲ کیلوگرم پوست انار سابیده شده را به آن اضافه می‌کنند و بعد مغز روناس را برای تثبیت رنگ می‌افزایند.

در آخرین مرحله؛ بعد از خشکاندن در هوای آزاد، برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی اقدام می‌کنند تا آماده‌ی عرضه به بازار شوند.