قلعه سلاسل یکی از قلعه‌های باستانی شوشتر است که امروزه تنها قسمتی از آن باقی مانده است، باقیمانده قلعه نشان از معماری باستانی آن دارد.
قلعه سلاسل در شمال غرب شهر شوشتر و در استان خوزستان قرار داشته و کشیدگی آن از غرب به شرق است. شکل ظاهری آن به صورت بیضی نامنظم است که از شمال و غرب به وسیله رود کارون (شاخه شطیط) و از جنوب و شرق به وسیله خندقی در گذشته احاطه شده است. وسعت کنونی قلعه سلاسل در حدود ۵/۳ هکتار است. قلعه سلاسل در مرتفع‌ترین بخش شهر و بر روی بستری صخره‌ای واقع شده است. این قلعه در گذشته بنا بر روایات مورخین و کتب تاریخی مشتمل بر عناصر و اجزایی بوده است که در حال حاضر بقایایی از آن‌ها برجاست.
قلعه سلاسل که از قلعه‌های زیبای شوشتر است، در کنار رودخانه شطیط و در استان خوزستان قرار دارد. طبق نوشته‌های تاریخی، قدمت آن به دوره هخامنشیان می‌رسد. برخی نیز قلعه سلاسل را قلعه‌ای ساسانی می‌دانند. این قلعه دژی است که محوطه مربوط به آن وسعت بسیار زیادی داشته است. قلعه بزرگ سلاسل چندین حیاط متعدد دارد و در گذشته دارای قسمت‌های مختلفی بوده است. قلعه سلاسل از سربازخانه، طویله، حمام، شبستان، برج، باغچه، قورخانه، نقاره‌خانه، حرم‌خانه و آشپزخانه تشکیل شده بود.
همچنین این قلعه دارای ۵ شودان بزرگ بوده است که هر یک با شودان‌های درون بافت شهر در ارتباط بود. این شودان‌ها در گرمای ۵۰ درجه خوزستان محیطی خنک در حدود ۱۵ درجه برای افراد ایجاد می‌کرد. عملکرد قلعه علاوه بر جنبه استراتژیکی و نظامی و مرکز حکومتی، احتمالاً محلی برای نظارت بر تقسیم آب و مرکز مدیریت آب منطقه بوده است. قلعه سلاسل شوشتر در تاریخ پنجم تیرماه ۱۳۸۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
قلعه سلاسل، دارای استحکامات عالی و کوشک‌های باشکوه بوده است که به وسیله طلا، مینا و لاجورد منقش شده بود. بنا به گفته مورخین سلطان زین‌الدین، توسط منصور آل‌مظفر، درون این قلعه زندانی بوده است. امیر تیمور گورکانی در یورش به خوزستان این قلعه را تصرف کرده و اسرای لرستان و مشعشعیان خوزستان با اتکا به این قلعه، بارها بر علیه حکومت صفوی دست به قیام زدند.
قلعه سلاسل تا زمان حکومت نادرشاه محل حکام محلی بود. هر یک از مستوفیان در قلعه عمارت مخصوص به خود داشتند تا اینکه بعد از نادر قلعه متروک شد و حاکم ولایت در قلعه مستقر نمی‌شد. در زمان ناصرالدین شاه قلعه دوباره مرمت و مسکونی شد تا اینکه در سال ۱۳۴۱ هـ .ق رئیس اداره دارایی وقت برای ساخت اداره دارایی کلیه ساختمان آنرا خراب و مصالح قلعه را برای بکار بردن در اداره دارایی مورد استفاده قرار داد.
در حال حاضر، عمارت‌های قلعه سلاسل تخریب شده‌اند و به‌جز اتاق‌های زیرزمینی آن، شودان‌ها و تونل‌های داریون، چیزی از آن باقی نمانده است. از منابع تاریخی چنین بر می‌آید که این اثر ارزشمند از زمان هخامنشیان در این منطقه وجود داشته و تا حدود ۵۰ سال پیش آباد بوده است. قلعه سلاسل بجز نقش دفاعی که از شهر شوشتر داشته است، مرکز کنترل نهر داریون و محل استقرار والی خوزستان نیز بوده است. با وجود تخریب بخش عمده‌ای از این قلعه، بخش‌های باقیمانده آن برای بسیاری از گردشگران، دیدنی است.معماری یکی از شودان‌های قلعه را می‌توانید در تصویر زیر ببینید.
قلعه سلاسل را می‌توان جزو قلاع چند وجهی به حساب آورد. قلعه ۲ در بزرگ دارد. دروازه جنوب شرقی قلعه (کوچه پمپ بنزین)، این دروازه خصوصی بوده و سران نظامی ازآن رفت و آمد می کرده‌اند. بنا به گفته سیاحان دوره قاجار، دری از جنس چوب در این محل نصب بوده است. دروازه جنوبی کنار مسجد شاه صفی قرار داشت که ظاهراً افراد عادی از این دروازه رفت و آمد داشته‌اند. در سمت شمال و شمال شرقی آن یک خندق و در جنوب آن نهر داریون واقع شده بود. برج‌های قلعه به صورت مدور بوده و در دوره‌های اخیر، تاسیساتی از قبیل نانوایی، اصطبل، حمام، سربازخانه، اسلحه‌خانه(قورخانه)، آشپزخانه و حیاط‌های مختلف بوده است.
پل‌های قلعه:
این پل‌ها بر روی خندقی که قلعه را احاطه کرده بود قرار داشته اند و طبق مطالعات صورت گرفته مصالح بکار رفته در این پل‌ها از سنگ، آجر، ملات ساروج و گچ بوده است. درحال حاضر اثر و شواهدی از این پل‌ها برجای نمانده است.
خندق:
در گذشته اطراف قلعه، خندقی وجود داشت که احتمالا جوانب جنوبی قلعه را به طور کامل دور می‌زده است و از یک سمت به رودخانه کارون (شاخه شطیط) و از سوی دیگر به نهر داریان متصل می‌شد. در گمانه‌زنی که در سال ۲۰۰۵ درجنوب قلعه و در نزدیکی بارو در زمین چمن انجام شد، شواهدی بر وجود خندق ظاهر شد. عملکرد آن بدین‌گونه بود که در مواقع جنگ آن را به وسیله آب رودخانه پر می‌کردند تا مانعی در برابر حملات دشمن باشد.
برج و بارو:
باروی قلعه که بسیار مستحکم و قطور بود، از نظر شکل، نظم خاصی را دنبال نمی‌کرد. مصالح بکار رفته در آن به دو شکل بوده‌اند. به طوری که ابتدا شالوده آن، با ماسه‌سنگ و ملات ساروج بالا آمده و بعد از آن، چینه‌سازی شده است. در طرف جنوب قلعه، بقایایی از بارو و حصار قلعه دیده می‌شود. بقایایی از برج قلعه که به صورت مدور است در انتهای شمال غربی آن باقی مانده که قطر آن ۳۰/۵ متر و سطح آن با بسترسازی دوره متاخر، یکسان شده است.
کوشک یا عمارت حاکم نشین:
عمارت قلعه که برخی بانی آن را احمد شاه قاجار می‌دانند در بالاترین بخش قلعه به عنوان حاکم‌نشین مورد استفاده قرار می‌گرفت. بنای قلعه را بر روی صفه‌ای ساخته‌اند که سطح آن نسبت به سطح حیاط قلعه، چندین پله بالاتر بود. در حال حاضر از این عمارت تنها یک طبقه باقی مانده که اکنون شواهدی از آن موجود است.تصاویری از این کوشک از عهد قاجار در منابع آمده است.
هر چند که آثار ساختمانی قلعه و باویژه کوشاک آن در مقطع زماانی فتحعلی‌شاه قاجار که توسط محمدعلی میرزای دولتشاهی تجدید بنا شده بود، ولی هنوز بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی محرز نگردیده و احتمال اینکه آثار آن در لایه‌های زیرین قلعه و از جمله در زیر شالوده خود کوشک بدست آید محتمل است. اما ساخت و سازها و یا تعمیراتی که توسط احتشام‌السلطنه و حسینقلی خان نظام، حاکمان خوزستان در زمان ناصرالدین شاه در قلعه سلاسل شده، جزئیات بیشتری را هم مدارک تاریخی و هم شواهد باستان‌شناسی در اختیار ما قرار می‌دهند.
برای رسیدن به نهر داریان چندین ردیف از سنگ کنده شده، ساخته‌اند که بعد از آن سطح وسیعی قرار دارد که پاگرد پلکان محسوب می‌شود. در سمت راست پلکان اول و به فاصله تقریبی دو متر پلکان دوم دیده می‌شود که نسبت به پلکان اول، تیزتر بوده و ارتفاع هر پله آن بلندتر است. قلعه سلاسل چندین بار بازسازی شده است. در حال حاضر ویرانی‌هایی که در قلعه به چشم می‌خورد مربوط به دوره قاجاریه است. برخی نام سلاسل را به شخصی به نام ابی‌سلاسل مربوط می‌دانند که در قرن چهارم زندگی می‌کرد و مامور تعمیر قلعه بود. قلعه سلاسل یک بار نیز به دست فتحعلی‌خان پسر واخشتوخان در قرن ۱۱ هجری و بار دیگر در سال ۱۲۳۷ به دست محمدعلی میرزا دولتشاهی تعمیر شده است. در دهه ۴۰ باقیمانده قلعه تخریب شد و از مصالح آن در احداث شرکت‌های مختلف استفاده شد.
دیولافوا باستان‌شناس معروف اعزامی دولت فرانسه در سال ۱۸۸۱ درباره قلعه می‌گوید: «قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است، و در روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد. از پای این کوه یکی از شعب کارون که شطیط نام دارد عبور می‌کند، و ساختمان‌ها و استحکاماتی که از عهد ساسانیان باقی مانده‌اند آن را از طرف شهر قابل دفاع می‌کنند.» اگرچه عظمت ارگ سلاسل در اثر فرسایش و گذر زمان، از بین رفته است. اما بازمانده‌های آن نیز نشان از عظمت این ارگ زیبا دارند و علاقمندان به فرهنگ و تمدن ایران را به سمت خود جذب می‌کنند.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
زهرا آذرنیوش
