هند کشوری است که دیدنی های بسیاری را در خود دارد؛ مهم نیست به کدام یک از شهرهای این دیار می روی؛ دهلی نو، جیپور، بمبئی، کلکته، به هر جا که قدم بگذاری، جاذبه ای هست که تو را مجذوب خود می کند.
در میان شهرهای دیدنی و رنگارنگ هند، جیپور مقصدی است که در سال های اخیر محبوبیت زیادی پیدا کرده و گردشگران و ایرانیان بسیاری به آن سفر می کنند. جیپور که آن را با نام شهر صورتی هم می شناسند، سرزمینی است پر از جاذبه های تاریخی و طبیعی؛ البته اغلب جاذبه های طبیعی این دیار مصنوعی و دست ساز هستند؛ اما بناهای تاریخی آن به راستی بی نظیرند و هر کدام از آن ها چند روزی شما را سرگرم خواهند کرد.
در جیپور قصر با شکوهی به نام جال محل وجود دارد که در میان دریاچه من ساگار خودنمایی می کند و به همین دلیل به آن جال محل یعنی قصر آب می گویند. با بازدید از این بنای تاریخی فوق العاده، چند ساعتی را مانند پادشاهان ثروتمند می گذرانیم و از پنجره های قصر تفریحی آنان، به دنیای پیرامون می نگریم. همراه ما باشید تا با هم از کاخ شناور جال محل دیدن کنیم.
معرفی قصر جال محل جیپور | Jal Mahal
جیپور یا جایپور نام مرکز ایالت راجستان است که در شمال غربی کشور هند قرار دارد و یکی از قدیمی ترین شهرهای این کشور به حساب می آید که از سال ۱۷۲۷ میلادی تا کنون گذر روزگار را به تماشا نشسته است. از همان ابتدا فرمانروایان مختلفی بر این منطقه حکمرانی کردند به همین خاطر قصرها و اقامتگاه های لوکس و باشکوه زیادی در طول زمان در جیپور ساخته شده است؛ قصرهایی که برخی از آن ها هنوز هم در این شهر وجود دارند و به جاذبه هایی برای گردشگران تبدیل شده اند.
از معروف ترین جاذبه های تاریخی این شهر، قصر جال محل یا کاخ آب (Water Palace) است که به دلیل نوع ساخت و محل قرار گیری‌اش، شهرت و آوازه زیادی برای خود رقم زده است. این قصر درست در میان دریاچه من ساگار (Man Sagar) قرار دارد. در گذشته این دریاچه و مناطق اطرافش محل بسیار خوبی برای ساخت قصرها و خانه های اربابان بوده اند زیرا دریاچه شمال شهر قرار گرفته و توسط تپه های آراوالی از شمال، غرب و شرق محصور شده است. قصر جال محل مکانی برای زندگی پادشاه نبوده بلکه از آن به عنوان تفرجگاهی زیبا برای تفریح و استراحت و صد البته به رخ کشیدن ثروت و عظمت پادشاه استفاده می کردند.
در ضلع جنوبی این دریاچه، دشتی زیبا قرار دارد که در گذشته زیستگاهی برای ببرها بود؛ ولی حالا به قسمتی از شهر تبدیل شده است. افرادی که در این قصر زندگی می کردند چشم اندازی زیبا به مناظر اطراف داشتند و می توانستند هر زمانی که اراده کنند به شکار ببرها بروند؛ به همین خاطر این دریاچه نزد بسیاری از پادشاهان و ثروتمندان هندی، از محبوبیت خاصی برخوردار بود.
قصر جال محل بنایی ۵ طبقه است که ۴ طبقه آن زیر آب واقع شده به همین خاطر از کنار دریاچه، انگار قصری با یک الی دو سطح پیش رو داریم؛ اما با بالا و پایین رفتن سطح آب طبقه های مختلفی از این قصر به نمایش در می آیند. این بنا کم ارتفاع و به صورت متقارن ساخته شده است.
به دلیل نفوذ آب در قسمت هایی از این قصر آن را در فواصل زمانی مختلف بازسازی کرده اند و هنوز هم دولت راجستان سلامت آن را بررسی می کند و در صورت لزوم به مرمت قصر می پردازند.
جال محل به رنگ سرخ یا نارنجی پر رنگ دیده می شود که دلیل آن استفاده از ماسه سنگ قرمز در ساخت این قصر با شکوه است؛ در ضلع شمال شرقی بنا نیز از سنگ کوارتزیت استفاده کرده اند که دلیل افزونی بر این موضوع شده است. در ادامه کمی ریزبینانه تر به ویژگی های ظاهری و معماری این قصر با شکوه خواهیم پرداخت.
بخش های مختلف قصر جال محل
قصر زیبا و فوق العاده جال محل دارای اتاق های زیبا و بالکن های متعددی است که همه به سبک راجپوت – سبکی رایج در منطقه راجستان که در بخش معماری بیشتر به آن می پردازیم – ساخته شده اند. جال محل بنایی مستطیل شکل است که در هر گوشه آن برج هایی هشت ضلعی به چشم می خورند. در ۱۰ الی ۱۵ سال اخیر بازسازی هایی که روی این قصر انجام شده ماهرانه نبوده اند به همین خاطر برج ها شکل اصلی خود را از دست داده اند و مانند گذشته هشت ضلعی نیستند؛ اما هنوز هم زیبا و دیدنی هستند.
قدم زدن میان راهروها و گذرگاه های پرزرق و برق که با ظرافت ساخته شده اند، بسیار لذتبخش است به خصوص هنگام شب که جال محل با نورپردازی های رنگارنگ بسیار زیباتر می شود. در این بخش به همه قسمت های قصر سر می زنیم و به توصیف آن ها خواهیم پرداخت.
۱- بالکن و گذرگاه
در بازدید از قصر جال محل دو قسمت بیشتر مورد توجه قرار می گیرند؛ یکی اتاق های باشکوه که با نقاشی های دیدنی پوشیده شده اند و دیگری تراس اصلی قصر که فقط برای عبور و تفریح پادشاه ساخته شده بود. بالکن های این مجموعه دارای گذرگاه های قوس مانند هستند که باعث زیبایی بیشتر جال محل شده اند. ریزه کاری های رعایت شده در ساخت این گذرگاه ها به راستی بی نظیرند؛ برای مثال قسمت داخلی سقف، بالکن ها با نقوشی ریز و رنگارنگ زیباسازی شده اند. چیزی شبیه به نقشِ فرش های ایرانی که با هر نگاه کردن به آن ها، نقش تازه ای را متصور می شوید. در این نقش و نگارها تلاش شده تا عظمت پادشاه به رخ کشیده شود به همین خاطر نقش هایی مثل ظرف های بزرگ میوه، طلا و جواهر، گل سرخ و… به چشم می خورند.
روی بام این تفرجگاه پر از باغچه با گل های رنگارنگ و درختان سبز رنگ و زمردین است و با ورود به آن انگار وارد پارکی مدرن شده اید. این قسمت جال محل به طور کامل بازسازی شده و امروزه دارای فواره های مرمرین زیبا و مسیرهای پیاده روی متعدد است. بدون شک باغچه های جال محل و این تراس وسیع، دیدنی و جذاب ترین قسمت کاخ هستند. این بخش از قصر به سبک چهارباغ ساخته شده است. چهارباغ نوعی سبک معماری به شمار می آید که در ساخت باغ های ایرانی و اسلامی از آن بهره می بردند. نکته های اصلی درباره این نوع باغ ها، وجود مسیرهای پیاده روی، باغچه های پر از گل و حوضچه های زیباست.
این پارک فوق العاده، بر فراز بامِ قصر و در میان دریاچه به راستی که درخور پادشاهان و فرمانروایان بود. مردم بومی معتقدند که این بالکن بزرگ محل تمرین های تیراندازی پادشاه هم بوده و وی با شکار پرنده های این دریاچه تفریح می کرده است.
امروزه بام قصر جال محل را با لامپ های متعدد نورپردازی کرده اند به همین خاطر شب های هند اینجا رنگ و بوی دیگری دارد و می توانید به دور از شلوغی شهر ساعت هایی را در اوج آرامش سپری کنید.
۲- اتاق ها
اتاق ها و راهروهای این بنا روزگاری همگی دارای گچ‌بری های دیدنی بوده اند؛ اما متاسفانه امروزه بسیاری از این گچ‌بری ها از بین رفته اند. تلاش های بسیاری برای رفع این کاستی ها انجام شده است؛ برای مثال مسوولان سعی دارند با استفاده از مصالح سنتی، این گچ‌بری ها را بازسازی کنند که تا اینجا نتیجه های خوبی حاصل نشده و آسیب های زیادی هم به بنا وارد آورده اند.
در سطح زیرین بام جال محل چند اتاق وجود دارد که با بازدید از آن ها گویا در زمان سفر کرده و به هندوستان چندین سال قبل می روید. اینجا هنوز سقف ها بلند است و رنگِ ناب طلایی در همه جا دیده می شود و نقاشی های دیواری همه راوی داستان های دلاوری های پادشاهان و اسطوره های قدیمی هستند. این اتاق ها به راستی دیدنی اند و در اوج صلابت و مهارت ساخته شده اند. با بازدید از اتاق های جال محل متوجه خواهید شد که امکان نداشته که این قصر، محل اقامت همیشگی پادشاه بوده باشد، نوع ساخت بنا و وسایل موجود در آن همه و همه به گونه ای هستند که فقط برای اقامت چند روزه پادشاه مناسب باشند.
گفته می شود که در ابتدا مهم ترین قسمت جال محل، اتاق ها بودند و بالکن آن بعدها توسط نسل های بعد پادشاهان گسترش یافت و زیباسازی شد.
۳- برج ها
هر یک از برج های جال محل زیبایی خاص خود را دارد، قسمت زیرین آن ها که در آب قرار می گیرد از جنس سنگ هستند؛ اما بخش هایی که بالای سطح آب قرار دارند با ظرافت خاصی ساخته شده اند. هر یک از این برج ها دارای دو بالکن هستند که با ستون های باریکی تزیین شده اند. بالاترین سطحِ برج ها از پشت بام قصر قابل دسترس است.
سقف این برج ها گنبدی شکل هستند و همین موضوع باعث زیباتر شدن قصر بی همتای جال محل شده است. متاسفانه چهره امروزی برج ها با شکل قدیمی شان تفاوت زیادی پیدا کرده و دیگر آن طور که باید پیرو سبک معماری راجپوت نیستند؛ تنها دلیل این موضوع استفاده از معماران غیر ماهر در مرمت برج ها است.
۴- چاتریس | زیباترین بخش بنا
بام جال محل یا همان تراس اصلی، زیباترین بخش بناست که دارای یک زمین سنگی ۸ ضلعی در قسمت میانی خود و چهار اتاقک با سقف های گنبدی شکل در فاصله بین برج ها با یکدیگر است. این نوع گنبدها با نام چاتریس (Chhatris) شناخته می شوند که با کلمات چتر یا تپه، هم معنی قرار می گیرند. چاتریس ها که چند ستون و یک سقف گنبدی شکل دارند، امروزه در ساخت بناهای یادبود استفاده می شوند. در جال محل، چاتریس بزرگی هم وجود دارد که نشیمن‌گاهی برای پادشاه و همراهانش بوده تا از گرمای آفتاب در امان باشند، داخل این چاتریس سکوی پرزرق و برقی به چشم می خورد که مخصوص پادشاه طراحی شده است.
هدف اصلی از ساختن چنین سقف های گنبدی شکلی در جال محل به رخ کشیدن ثروت و بزرگی پادشاه بوده و نشان دهنده ترکیب سبک کلاسیک و فانتزی معماری در هند است.
معماری قصر جال محل
سبک معماری قصر جال محل پیروی سبک راجپوت بوده است، بیشتر قصرها و دژهای موجود در جیپور هم طبق همین سبک معماری ساخته شده اند که مختص به راجستان بود. یکی از مهم ترین ویژگی های این سبک آن است که هر بنایی باید ویژگی منحصر به فرد خود را داشته باشد؛ جال محل هم از این قاعده مستثنی نیست. باستان شناسان با بررسی هایی که روی این بنا انجام دادند متوجه شدند که آب به پایین ترین سطح این قصر نفوذ نمی کند. دلیل عدم نفوذ آب به این سازه، استفاده از مخلوط آهک و شن سرخ است که در آخر با میوه درخت بیدلیوم (bdellium) و عصاره شنبلیله نیز ترکیب شده و به ماده ای مناسب برای ساختمان سازی بدل می شدند.
آثاری از سبک معماری مغولی هم در این بنا دیده می شود که امری عادی است و تعداد زیادی از ساختمان های موجود در هندوستان تحت تاثیر این نوع معماری هستند. این شیوه معماری در زمان حکومت پادشاهان گورکانی بر هند، رواج یافت و ویژگی اصلی آن توجه به جزییات در تزیینات بود که این نکته در جال محل هم قابل مشاهده است.
معماری مغولی به شدت تحت تاثیر معماری اسلامی و فارسی است به همین دلیل اگر با دقت به بنای جال محل نگاه کنید رنگ و بویی از معماری پارسی را هم در آن خواهید یافت.
نکته قابل تامل دیگر درباره بنای جال محل وجود چاتریس ها در آن است که یکی از عناصر معماری فاخر در هند بودند و هستند، از دیرباز چاتریس در ساختمان های ثروتمندان و پادشاهان دیده می شد. امروزه هم در دهلی و آگرا آن ها را می بینیم. بد نیست بدانید که در بنای مشهور تاج محل هم چاتریس به چشم می خورد.
چاتریس ها انواع مختلفی دارند و به یک طاق گنبدی با چهار ستون ساده هم چاتریس گفته می شود؛ اما وقتی صحبت از این نوع ساختار در بنایی چون جال محل به میان می آید منظور طاقی بزرگ با تزییناتی ریز و درخور توجه است. در قصر جال محل از ۲۱ ستون کوچک و بزرگ استفاده کرده اند و همه آن ها با حکاکی هایی زیباسازی شده اند. همه این تلاش ها به این خاطر بود تا مکان مناسبی برای تفریح پادشاه فراهم شود و خاندان سلطنتی بتوانند در نهایت آرامش از شکار یا برنامه های رقص و آوازی که در این قصر برگزار می شد، لذت ببرند.
به طور کلی جال محل نمونه کاملی از معماری کهن و اصیل هند است و بازدید از آن را به شما توصیه می کنیم.
مرمت و بازسازی جال محل
در سال ۲۰۰۰ میلادی دولت راجستان با کمک شرکت توسعه زیر ساخت های هند (IL&FS) تلاش کرد تا راه حلی برای معضل آب دریاچه ساگار بیندیشد و نیاز جال محل به بازسازی را نیز برای همیشه پاسخ دهد.
در سال ۲۰۰۱ میلادی دولت راجستان شروع به پاکسازی دریاچه ساگار کرد تا این محوطه زیبا و کاخش شکوه پیشین خود را به دست آورند. هدف آن ها از این کار احیای صنعت گردشگری جیپور بود. در این راستا دولت حتا از شرکت های خصوصی هم کمک خواست، این روند آن قدر ادامه یافت تا در سال ۲۰۰۲ میلادی مبلغ قابل توجهی به عنوان کمک مالی برای بازسازی جال محل و پاکسازی دریاچه جمع آوری شد، این مبلغ چیزی در حدود ۹۰۰۰۰۰۰ دلار بود.
با تامین بودجه بازسازی، شرکت جی دی ای (JDA) مسوول پاکسازی دریاچه و مرمت جال محل شد، آن ها در مدت زمان کوتاهی ۲ کیلومتر مسیر پیاده روی و ۱ کیلومتر مسیر زیرگذر برای گردشگران این منطقه ساختند که با استقبال زیادی رو به رو شد.
در سال ۲۰۰۴ میلادی دولت راجستان تصمیمی قطعی برای تبدیل کردن جال محل به محلی محبوب برای گردشگران گرفت به همین منظور قراردادی به امضا رسید که طی آن مقرر شد جال محل به مدت ۹۹ سال به تاجر بزرگی به نام ناوارتان کوتاری (Navratan Kothari) اجاره داده شود و او به پاکسازی دریاچه و جال محل و به طور کلی منطقه ۱۰۰ هکتاری دریاچه و قصر بپردازد. با این قرارداد فرصت های شغلی متعددی هم برای مردمان راجستان به وجود آمد و جال محل هم مرمت شد. در برنامه توسعه ناوارتان، ساخت چند هتل بزرگ در این منطقه نیز وجود دارد تا اینجا به منطقه ای لوکس برای گردشگران تبدیل شود.
در سال ۲۰۱۱ یک بار دیگر جال محل بازسازی شد که میزان سرمایه ای که در این ناحیه خرج شده و در آینده مصرف خواهد شد را ۱۵۰۰۰۰۰۰ روپیه هند دانسته اند که با چنین رقمی جال محل و مناطق اطرافش به بزرگترین و پر هزینه ترین پروژه توسعه ای هند تبدیل شد. ذی نفعان زیادی هستند که برای توسعه این بنا سرمایه گذاری کرده اند که مهم ترین آن ها این افراد و شرکت ها هستند: دفتر کارهای عمومی راجستان پی دبلیو دی (PWD)، اداره انکشاف شهری راجستان (RUIDP)، اداره توسعه جیپور جی دی ای (JDA)، وزارت حفاظت از رودخانه و جنگل های ملی (NRCP) و…
هنوز هم این سازمان ها در تلاش برای توسعه صنعت گردشگری این ناحیه هستند و مهم ترین کارشان بررسی وضعیت آبریزهای دریاچه و رسیدگی به مشکل فاضلاب شهری و شهروندان بی فکری است که زباله های خود را درون دریاچه می ریزند. با این تفاصیل برنامه ریزی گسترده ای برای مرمت بنا و زیبا شدن دوباره جال محل انجام شده و در آینده این منطقه بدون شک، زیباتر هم خواهد شد. در حال حاضر کارهایی از قبیل تعویض مسیر کانال های تخلیه فاضلاب شهری، پایین آوردن دمای آب دریاچه و تصفیه آن، ساخت سد ۱۰۰ متری برای جلوگیری از وقوع سیل، ایجاد چند لانه برای پرندگان دریاچه، کاشت گیاهان متعدد در اطراف دریاچه و … انجام شده است.
خوشگذرانی در جال محل
بازدیدکنندگان، جال محل را انتخاب می کنند تا این بنا که طی قرن های گذشته در میان آب ها ساخته شده را از نزدیک ببینند و از مناظر اطرافش لذت ببرند؛ اما علاوه بر این ها تفریحات دیگری هم در این مکان وجود دارند که توجه بازدیدکننده ها را به خود جلب می کنند. با هم گشت و گذاری می کنیم در قصر با شکوه جال محل تا بیشتر با این تفریحات آشنا شویم.
۱- قایق سواری
برای دیدن جال محل باید از قایق استفاده کنید؛ قایق های پارویی متعددی در اشکال مختلف در اطراف دریاچه ساگار وجود دارند که علاقه مندان را به جال محل می رسانند. سوار شدن بر همین قایق های کوچک، تفریحی جذاب در این منطقه است؛ البته در فصل تابستان دریاچه، بوی خوشایندی می دهد و وجود حشره ها هم آزار دهنده است؛ اما با این حال اگر دوست دارید که جال محل را از نزدیک مشاهده کنید باید کمی صبور باشید.
۲- فیل و شتر سواری
فیل و شتر سواری از محبوب ترین تفریحات در هند است که در همه شهرهای آن به چشم می خورد. در کنار دریاچه ساگار هم امکان فیل سواری و شتر سواری وجود دارد.
۳- پرنده نگری
این روزها پرنده نگری در سراسر دنیا محبوب شده است، تماشای این جانداران زیبا و خاص حس خوشایندی دارد. بر روی دریاچه ساگار نیز پرنده های مختلفی پرواز می کنند که یکی از علت های اصلی این موضوع آلودگی آب دریاچه است که آن ها را به سوی خود می کشاند؛ اما با این حال غذا دادن به پرنده های دریاچه و تماشای آن ها نیز سرگرم کننده و جالب است.
مهم ترین پرنده های این ناحیه فلامینگوها هستند که طرفداران زیادی هم دارند. از دیگر پرنده های این دریاچه می توان به مرغابی، حواصیل خاکستری، دمجنبانک، مرغ مگس خوار و … اشاره کرد؛ به طور کلی بیش از ۱۵۰ گونه پرنده در اطراف دریاچه ساگار وجود دارند. تا چند سال پیش حیواناتی چون گوزن، گربه وحشی، روباه و گراز هندی و … نیز در این ناحیه دیده می شد؛ اما با ازدیاد شهرنشینی بعید است که حالا این جانداران را در اطراف دریاچه ساگار بیابید؛ ولی هنوز هم دیدن ماهی ها و جاندارانی از این قبیل از بهترین سرگرمی های این ناحیه است. دریاچه ساگار اکوسیستمی مناسب برای حشرات، آبزیان، خزه ها و موجودات ذره بینی به شمار می آید.
۴- خرید صنایع دستی و خوراکی های خوشمزه
اغلب گردشگران جیپور، علاقه مند هستند که قصر آبی یا همان جال محل را از نزدیک ببینند به همین خاطر در بیشتر اوقات سال گردشگران در اطراف این بنا دیده می شوند، اهالی جیپور هم از این فرصت استفاده کرده و صنایع دستی خود را برای عرضه به اطراف دریاچه ساگار می آورند. خرید از این دستفروشان نیز جالب است و می توانید اشیایی چون کفش های دست دوز، جا سوییچی، خوراکی های خوشمزه ای چون آجیل و… را از آن ها خریداری کنید.
۵- عکاسی
کمتر جایی می توانید قصری تاریخی را در میان دریاچه ای زیبا بیابید پس اگر به بازدید جال محل می روید به هیچ عنوان دوربین عکاسی خود را فراموش نکنید، عکاسی از مناظر دریاچه ساگار و قصر فوق العاده جال محل که سال های سال است، مستحکم و استوار در میان دریاچه ایستاده را به هیچ وجه از دست ندهید.
نگاهی به دریاچه ساگار | Man Sagar Lake
هند از دیرباز با مشکل کمبود آب دست به گریبان بوده است، موضوعی که برخی از پادشاهان این سرزمین خیلی به آن اهمیت نمی دادند؛ یکی از جلوه های این بی اهمیتی، ساخت دریاچه ساگار است که به خوبی ولخرجی های پادشاهان و درباریان را به نمایش می گذارد. این دریاچه مصنوعی است و با ساخت سد ایجاد شد. نام اصلی آن من ساگار است که به میمنت نام حاکم وقت، راجا من سینگ (Raja Man Singh) روی دریاچه گذاشته اند. این پادشاه ثروتمند در سال ۱۶۱۰ میلادی دستور ساخت دریاچه ساگار را صادر کرد.
در سال های اخیر سطح آب این دریاچه به شدت کاهش یافته و دلایل زیادی هم برای این موضوع وجود دارد برای مثال ازدیاد شهرنشینی، سیستم زهکشی نامناسب و … . امروزه چهره دریاچه ساگار همانند گذشته زیبا و پاکیزه نیست؛ زیرا فاضلاب شهری به آن سرازیر می شود و هیچ تلاشی هم برای پاکسازی آن انجام نمی دهند. متاسفانه آب های زیرزمینی اطراف این دریاچه هم به شدت آلوده شده اند و برای سلامتی جانداران منطقه خطرناک هستند.
باران های موسمی نیز سبب شده اند تا آب فاضلاب با سرعت بیشتری به دریاچه وارد شود و در برخی فصل ها دریاچه بوی نامطبوعی به خود بگیرد. آزمایش های انجام شده روی آب ساگار نشان داده اند که آلودگی آب آن یکنواخت نیست و قسمت های جنوبی آن آب پاکیزه تری دارد. جالب است بدانید که حدود ۳۲۵ جویبار و رود با هم یکی و پشت سد جمع شدند تا دریاچه ای به نام ساگار به وجود آید. این سد روی رودخانه دارباواتی (Darbhawati)، درست بین تپه خیلاگار (Khilagarh) و تپه های نهارگار (Nahargarh) ساخته شد. ساگار در بهترین زمان خود ۳،۱۳۰،۰۰۰ متر مکعب آب داشته است.
این دریاچه عمق چندانی ندارد؛ در بیشترین نقطه ۴٫۵ متر و در کمترین نقطه ۱ و نیم متر عمق دارد. از جمله بزرگترین معضلات درباره دریاچه ساگار تغییر سطح زیرین آن است که به دلیل ورود خاک و گرد و غبار از تپه های اطراف آرام آرام رسوباتش بیشتر شده و آب دریاچه بالا می رود و همین چرخه باعث شده تا ظرفیت حفظ رطوبت دریاچه کاهش یابد.
در آخر بد نیست بدانید که دریاچه ساگار در دوران حکومت ساوایی پراتاپ سینگ (Sawai Pratap Singh) نوه جی سینگ دوم، کمی تغییر کرد و گسترده تر شد.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
زهرا میرزایی
