به گواهی متون تاریخی از دیرباز زایچه شهر تاریخی اصفهان در برج قوس تعیین شده و امروزه نیز نماد متاثر از برج قوس از سوی هنرمندان، نویسندگان، پژوهشگران، سازمان های مردم نهاد، مراکز علمی و دانشگاهی و مدیران شهری به عنوان نماد شهر تاریخی اصفهان در آثار و اسناد به کار می رود.
نماد منقوش بر سردربازار در دو طرف بر روی کاشی اجرا شده و کامل ترین نقشی است که از این نماد بازمانده است. نقشی از این نماد هم در سربینه زنانه حمام علی قلی آقا با صورت و موی زنانه نقاشی شده است.
از دیرباز خورشید و ماه و ستارگان نقش مهمی در زندگی مردمان داشته اند و مردمان تلاش می‌کردند تا تقدیر خود را با تفسیر صورت‌هایی که از کنار هم قرار گرفتن این ستارگان در آسمان در ذهن آنها شکل می‌گرفت یا «صورت های فلکی» دریابند. آنها براساس اینکه آن صورت فلکی از روی زمین به شکل دیده شود، به آن نامی دادند. یکی از این صورت‌های فلکی قوس یا کمان نام دارد.
از طرف دیگر مسیر منحنی حرکت انتقالی زمین به دور خورشید را به ۱۲ قسمت تقسیم کرده و هر کدام را برج و هر برجی را به اسمی نامیدند، مدتی که زمین یکی از این برج‌های دوازده‌گانه را طی می‌کند یک ماه شمسی و هر ماه را به اسم برجی که زمین در مقابل آن برج عبور می‌کند، می‌نامند. برج‌های دوازده‌گانه عبارت‌اند از: حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو، حوت.
از همان دوران برای این برج‌ها و برای حرکت ستارگان و از جمله خورشید و تقارن ستارگان با این برج‌ها، ارزش و قدرتی قائل شدند و این ارزش‌گذاری منجر به این شد که بنیان شهرهایشان را در زمانی بگذارند که آن را سعد و نیکو می‌دانستند.
به هر حال از کهن‌ترین زمان، زایچه یا طالع شهر اصفهان را برج قوس می‌دانسته‌اند و گفته‌اند که باروی اصفهان در این زمان بنا شده است. از جمله: میرزا حسن‌خان جابری انصاری در تاریخ اصفهان این اعتقاد را به دورۀ دیلمیان نسبت می‌دهد، وی نوشته است: «رکن‌الدوله روزی که قمر در برج قوس بود بارویی در گرد شهر بکشید و دور بارو ۲۱ هزار گام بود.»
اما کهن‌ترین اشاره‌ای که به برج قوس به عنوان طالع اصفهان شده، در قصیده‌ای است که کمال‌الدین اسماعیل خلاق‌المعانی در استقبالِ امیر اتابک سعد زنگی زمانی که به سمت اصفهان حرکت می‌کرد، در آن هنگامه ای که هر لحظه اصفهان دست به دست می‌شد سروده است. در این قصیده حضور «سعد» یا اتابک سعد را در «قوس» که طالع اصفهان است به نیکویی به «سعد اکبر» تعبیر کرده است:
| تا براو موکب منصور تو راه رهگذر است برج قوس است سپاهان را طالع در اصل | همه سرمه است کنون خاک سپاهان یکسر زیبد از مشتری‌اش آمد سعد اکبر
|
کتاب اعلاق‌النفیسه اثر ابن‌رسته (نگارش: حدود ۲۹۰ هجری) کهن‌ترین سندی است که در آن دربارۀ بنیان اصفهان به چگونگی بنیان نهادن باروی اصفهان اشاره می‌شود و سپس در کتاب ذکر اخبار اصفهان اثر حافظ ابونعیم اصفهانی همان مطلب دقیق‌تر بیان شده و آمده است: «… در روزگار فیروز پسر یزدگرد و به فرمان وی، آذرشاپور پسر آذرمانان (آذربانان) … ساختمان باروی شهر جی را به پایان برد… در این بارو آذرشاپور دیدگاه ها برای دیده‌بانان ساخت و جایگاه جنگاوران را بر فراز آن تدارک دید و چهار دروازه در چهارسوی دژ ساخت، هر یک را به روزی…»
کتاب دیگری که در قرن هشتم به طالع اصفهان اشاره دارد: نزهـﮥالقلوب حمدالله مستوفی است که می‌گوید: «رکن‌الدوله حسن‌بن بویه او را (منظور شهر اصفهان را) بارو کشید و دور باروش ۲۱ هزار گام باشد، طالع عمارتش برج قوس.»
همچنین، شاردن در سفرنامۀ خودش اشاره می‌کند که همین تصویر نماد برج قوس را، بر دروازۀ قلعه طبرک دیده است.
آندره گدار، ایران‌شناس، دربارۀ تصویری که از نماد برج قوس در سردر قیصریه مشاهده می‌شود، از قول شاردن می‌گوید: «نظر به اینکه همۀ نویسندگان مشرق‌زمین در تعیین طالع شهرها از طریق تنجیم بسیار دقیق عمل می‌کنند، آنها احداث اصفهان را در اوج برج قوس تعیین کرده‌اند و از همین رو علامت این برج را بر سردر کاخ و بازار شاهی به تصویر کشیده‌اند. ولی شرقی‌ها آن را مثل ما و به شکل نیمه انسان و نیمه اسب نقاشی نمی‌کنند، بلکه به صورت نیمی انسان و نیمی ببر می‌نمایند، ببری که دارای دمی است به شکل افعی بزرگ که نیمه آدمی برج قوس، تیری به سوی دهان آن نشانه گرفته است.»
موسوی فریدنی، اصفهان شناس، در تحلیل ساختاری این اثر، چهار عنصر فلکی را به مثابه چهار نماد در آن بازشناسی می‌کند که عبارتند از اسد (شیر، امرداد، ماه پنجم شمسی، صورت پنجم از صور دوازده گانه منطقه البروج)، قوس (رامی، تیرانداز، آذر، ماه نهم شمسی، صورت نهم از صور فوق)، ذنب (اژدها، دم، تنین، گوزچهر، جوزهر، از صور کواکب شمالی)، شمس (خورشید).
او به مفهوم تعلیق در این اثر اشاره می کند و معتقد است انسان معلق میان خیر و شر همیشه در تهدید تضادهاست و این حالت تعلیق پویایی سرنوشت او را رقم می زند. بر این پایه او این نماد را چنین توصیف می‌کند: اژدها می‌خواهد خورشید را ببلعد و به خانه‌اش (برج اسد+ اندام شیر) راه ندهد. قوس با تهدید او را از بلعیدن خورشید منحرف کرده و حواسش را به خود متوجه کرده است. از سوی دیگر اژدها روی گنج (ضرابخانه اصفهان) می‌خوابد اما طالع اصفهان (قوس) او را می‌راند …
حشمت الله انتخابی، اصفهان شناس، معتقد است: علت اینکه صورت کلی این تصویر متفاوت از آن چیزی است که حتی در آثار نجومی کهن ما از جمله آثاری که بیرونی از این صورت کشیده، این است که در واقع معمار ایرانی با آن طرحی که در انداخته می‌خواهد بگوید که برج قوس تیرش را به سمت اژدها که نماد خشکسالی است نشانه می‌رود و به این ترتیب در واقع برای اصفهان باران و برکت را درخواست می‌کند. برج قوس یا آذرماه پرباران‌ترین فصل سال در اصفهان است و اژدها در تمام انگاره‌های ایرانیان کهن نماد خشکسالی و کمبود آب است.
لطف الله هنرفر نیز در کتاب آشنایی با شهر تاریخی اصفهان در مورد نماد برج قوس در سردر قیصریه نوشته‌است: «در سردر قیصریه هم‌اکنون دو پشت بغل کاشیکاری دیده می‌شود که صحیح و سالم است و تیراندازی را با سر انسان شبیه به مینیاتورهای عصر صفوی و تنۀ ببر یا شیر و دم اژدهایی نشان می‌دهد که این مجموعۀ تزییناتی، نمایش برج قوس است که مورخان مشرق زمین احداث شهر اصفهان را در این برج می‌دانسته‌اند و در کتب دایرﺓالمعارف و لغت‌نامه‌های مشهور و کتابهایی که صورت‌های کواکب و برج‌ها را نمایش داده‌اند، صورت فلکی این برج را همانند نقش کاشیکاری سردر قیصریه به نمایش گذاشته‌اند و به هر حال تصویر این صورت فلکی که زایچه و طالع اصفهان است در سردر بازاری با آن عظمت، داستانی زیبا و دل‌انگیز است و این نقش تاریخی می‌تواند همواره نشانۀ مخصوص شناسایی این شهر افسانه‌ای دنیا باشد.»
دوستداران اصفهان درسال ۱۳۸۴ روز «یکم آذرماه» هر سال را به عنوان «روز نکوداشت اصفهان» گزینش نمودند و بر اساس پیشنهاد زنده‌یاد دکتر لطف الله هنرفر، نگاره تاریخی منقوش بر کاشی‌کاری‌های سردر بازار قیصریه اصفهان را که با اقتباس از صورت فلکی برج قوس (آذر ماه) و با محتوایی متعالی طراحی شده است، به عنوان نماد اصفهان برگزیدند.
منابع:
۱- روز نکوداشت اصفهان (مقاله)، حشمت الله انتخابی، بی‌تا. بی‌جا.
۲- رازگشایی پیکره سردر قیصریه، محمد علی موسوی فریدنی، مجله دانش نما، سال ۱۲ ، شماره ۱۰۲
۳- آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، دکتر لطف الله هنرفر، اصفهان- نشر گلها، ۱۳۷۳٫
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
دکتر شاهین سپنتا
