تربت جام کهن دیارعرفان، واقع در شمال شرقی گستره پهناور ایران زمین با فاصله ۱۶۵ کیلومتری از مشهد در استان خراسان رضوی قرار دارد. این شهرستان از شمال به سرخس، از مغرب به فریمان و تربت حیدریه، ازجنوب به تایبادو از شرق به کشورهای ترکمنستان و افغانستان محدود است.
نام قدیم این شهر، پوژگان، بوزجان، پوچکان، زام یا سام بوده که امروزه به تربت جام، برگرفته از مدفن شیخ احمد نامگذارى «زنده پیل» به جامى معروف شده است.
تربت جام در زمان تیموریان و مغولان آسیب هاى زیادى دید، ولى در زمان شاه عباس کبیر از نظر نظامى اهمیت زیادى پیدا کرد و مورد توجه قرار گرفت. اقوام مختلفى در این شهر زندگى مى کنند؛ ترکمن ها، بلوچ ها، عرب ها و فارس ها با گویش ها و سنن مختلف با مذهب شیعه و سنى، در جوار همدیگر مراسم خاص خودشان را انجام می دهند.
تسلاى خسته دلان:
مزار شیخ احمد جامى، عارف و صوفى و شاعر قرن پنجم، در شرق تربت جام با ایوانى بلند خودنمایى مى کند. مقبره شیخ در جلو ایوان واقع است و مسجد و خانقاه او در داخل ایوان قرار دارد. مزار شیخ بسیار روحانى است و هر خسته دلى را تسلى مى بخشد.
تربت جام، شهرى نسبتاً کوچک و آرام است و از سوى دیگر، مجموعه شیخ جام، مهمترین اثر تاریخى این شهر به شمار مى رود. مقبره شیخ احمد جامى با قدمتى ۸۰۰ ساله، یکى از آثار ملى ایران در این شهر است که در فضاى باز بنا نهاده شده و روى مزار شیخ هیچ سنگ قبری نیست و تنها یک درخت کهنسال پسته بر این مزار روییده است. پیشینه بناهاى مجموعه شیخ جام که با دستان تواناى معماران و تدبیر هنرمندان با ذوق و خوش قریحه ایرانى ساخته شده، براساس کتیبه هاى آن، دست کم به قرن هفتم هجرى قمرى برمى گردد و زمانى که شیخ احمد جامى در کنار خانقاهش روى در نقاب خاک کشید، مریدانش بناهایى زیبا پیرامون مزارش برپا کردند.
مزار پیرجام، یادگارى است نفیس و باارزش که دربرگیرنده رشته وسیعى از انواع اجزا و عناصر معمارى و همچنین تزیینات وابسته به آن بوده و مشتمل بر فضاهایى چون ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانى، گنبد سفید، مسجد عتیق، سراچه، مسجد جامع نو، گنبد فیروزشاهى و آب انبار است. مقبره احمدبن ابوالحسن شیخ احمد جامى در شهرستان تربت جام، در میان جاده مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر ده بناى تاریخى است که در اطراف یک حیاط وسیع مجتمع شده است. دو سنگ قبر افراشته سفیدرنگ بر بالاى سر و پایین پاى مرقد وى نشانده اند که بر روى آنها کتیبه هایى به خط کوفى و نستعلیق نوشته شده و حواشى و قسمت هاى مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپیچى و مقرنس زینت یافته است.
باغ کشمیر:
این ناحیه که از تپه ماهورهاى دیدنى تشکیل شده، در ۵۵ کیلومترى شمال شهرستان تربت جام قرار دارد. منطقه باغ کشمیر در سال ۱۳۷۵ به مدت پنج سال، منطقه شکارممنوع اعلام شد و سپس در سال ۱۳۸۱ به علت وجود جنگل هاى پسته وحشى تبدیل به منطقه حفاظت شده جنگلى شد. جنگل ها و توده هاى درختان پسته وحشى از قدیم الایام در منطقه باغ کشمیر به صورت پراکنده وجود داشته و به عنوان یکى از ذخیره گاه هاى ژنتیکى براى پسته محسوب مى شود، بنابراین حفاظت از آن و حفظ و تکثیر طبیعى وحوش از جمله اهداف حفاظت از منطقه و جاذبه هاى طبیعى مشهد است. پسته وحشى، بادام، درمنه، آویشن، کاکوتى، زیره وحشى، زالزالک، اسپند و بارهنگ پوشش گیاهى منطقه را تشکیل مى دهند. وسعت منطقه باغ کشمیر ۲۰ هزار و ۲۹۹ هکتار و داراى ارتفاع ۹۴۰ تا ۱۶۴۹ متر و وضعیت کوهستانى مى باشد. حیات وحش باغ کشمیر در تربت جام، قوچ، میش، گراز، گربه وحشى، گرگ، روباه، شغال و پرندگان آن کبک، تیهو، سارگپه، بلدرچین، کلاغ، سبزقبا، شاهین، قمرى، سهره، قرقى و عقاب است. با توجه به کوهستانى بودن منطقه تعداد ۱۴ چشمه در نقاط مختلف آن شناسایى شده که از جمله آنها می توان چشمه چاه بالا، بیگ مراد، حلقگى، چهارسبز، پلنگى، زیرى، شله، گله گاش و چشمه چاه بوناک را نام برد.
سوغات جام:
هنوز هم در گوشه و کنار شهر تربت جام با مراکز تولید صنایع دستى و مشاغل سنتى روبه رو مى شویم. از مهمترین صنایع دستی این منطقه مى توان به قالى بافى، فرت بافى یا تون بافى و ساخت سازهاى سنتى همچون دف و دوتار اشاره کرد. از آنجا که نواختن موسیقى در میان اهالى تربت جام از رواج چشمگیرى برخوردار است، ساخت ساز دوتار نیز یکى از مهم ترین صنایع سنتى این سرزمین به شمار مى رود.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
آناهیتا جعفری
