دژ سارویه، یکی از دژهای باستانی اصفهان است که به گفته منابع، کتابخانه بزرگی بوده و با حمله اعراب ویران شده است.
در یکی از خیابان‌های معروف اصفهان که تقریبا می‌توان گفت جایی است که قشر بالانشین در آن زندگی می‌کنند و برج‌های بسیار زیادی در آن ساخته شده است و زمین‌های آن از قیمت بالایی برخوردارند، تپه‌ای محقر با ارتفاع چند متر و وسعت ۱۲ هکتار قرار دارد که به کهن‌دژ معروف است. این بنا در گذشته کتابخانه بزرگی بوده است که در آن، کتاب‌های فراوانی نگهداری می‌شد. دژ سارویه در زمان حمله اعراب به ایران، ویران شده و اکنون تنها بقایای آن به‌صورت تپه‌ای برجای مانده است که به تپه اشرف شهرت دارد.
تپه اشرف تپه‌ای تاریخی است که در دل خود دژی باستانی داشته است. یونسکو قدمت این دژ را ۷۰۰۰ سال تخمین زده است. این تپه، دژی با نام سارویه را در خود داشته که در منابع تاریخی سابقه اساطیری دارد. قلعه سارویه در کناره شمالی زاینده‌رود قرار گرفته است. قلعه سارویه حدود ۱۴۰۰ سال قبل، کتابخانه بزرگی بود که کتاب‌های علمی زیادی در آن نگهداری می‌شدند. این کتابخانه با حمله اعراب ویران شده و باقی مانده‌های آن اکنون در قالب تپه اشرف برجای مانده‌اند.
کتابخانه دژ سارویه در منابع تاریخی
در مورد قدمت تاریخی این قلعه نظرات مختلفی ارایه شده است که برخی بر پایه اساطیر و برخی دیگر جنبه تاریخی دارند. برخی تاریخ‌شناسان قدمت بنا را به تهمورت، سومین پادشاه سلسله پیشدادی نسبت داده‌اند. برخی دیگر معتقدند این بنای تاریخی در عصر حاکمیت گشتاسب، شاه قدرتمند کیانی ساخته شده است. طبق این منابع گشتاسب از وزیر خود جاماسب که فردی دانشمند بوده، می‌خواهد که برای نگهداری کتاب‌های موجود خود، یک کتابخانه بنا کند که بسیار استوار باشد. ابن ندیم، نویسنده کتاب الفهرست، اطلاعات ارزشمندی درباره کهن‌دژ نوشته است.
در الفهرست ابن ندیم آمده است که ایرانیان برای ضبط و نگهداری دانش خود و برای یافتن مکانی خوب جهت بنیاد کتابخانه، به جستجو پرداختند. آن‌ها به دنبال جایی بودند که از زمین‌لرزه برکنار باشد و برای ساختمان‌های محکم و پابرجا پسندیده باشد. به این ترتیب به کاوش پرداخته و روستای جی را انتخاب کردند. در روستای جی، محل کهن‌دژ را انتخاب کرده و در آنجا عمارت مورد نظر خود را بنا کردند و نام بنای جدید را «سارویه» گذاشتند. طبق نوشته الفهرست ابن ندیم، در سال‌های پس از آن، گوشه‌ای از بنا که آسیب دیده بود، دالانی را نمایان کرد که با گل سفت و ساروج ساخته شده بود که در آن کتب فراوان از پیشینیان به دست آمد. در بین کتاب‌های به دست آمده، منبعی به دست آمد که در آن مشخص شده بود که به تهمورث، خبری در مورد یک حادثه آسمانی پر از خسارت، داده شد و وی دستور داد جایی را پیدا کنند که از گزند حادثه به دور بماند، تا بتوانند دانش برگزیدگان را در آن مکان، نگهداری کنند. پس مهندسان گوش به فرمان وی داده و محل سارویه را برای قرار دادن کتاب‌ها و آثار علمی به تهمورث معرفی کردند.
تپه سارویه و بقایای کتابخانه از سمت غرب و از سمت خیابان مشتاق دوم در امتداد دامنه شمالی، قابل دیدن است. در زمان حمله اعراب به اصفهان، ساختمان دژ نابود شد. ابن بلخی در این مورد می‌گوید: «اعراب به گمان یافتن گنج در دژ سارویه، آن را ویران کرده و بسیاری از کتاب‌ها را نابود کردند. از جایی که مخزن کتابخانه در دالان‌های مخفی زیرزمینی قرار داشت، به شماری از این کتاب‌ها آسیب نرسید، اما در سال ۳۵۰ قمری، بر اثر فرو ریختن سقف یکی از دالان‌ها، مخزن کتابخانه نمایان شد و به دستور خلیفه، کتاب‌ها بر شتر سوار و به بغداد منتقل شدند.»
ابن ندیم در کتاب خود اذعان می‌کند که یک شاهد عینی به وی گفته که با چشم خود دیده است که کتاب‌هایی را ابوالفضل بن عمید حدود سال ۳۴۰ و اندی از سارویه فرستاده بود، کتاب‌هایی پاره پاره بوده که از باروی اصفهان در میان صندوق‌هایی به دست آمده بودند. این کتاب‌ها به زبانی متفاوت بودند و کسانی که آن زبان را می‌دانستند آن را ترجمه کردند. کتاب‌های به دست آمده خیس بودند، اما بعد از گذشت یک سال تغییر کرده و خشک شدند. حمزه اصفهانی نیز در کتاب خود، از ویرانی بنای اندرونی سارویه و پدید آمدن ۵۰ جلد کتاب در آن، که روی پوست و با خطی ناشناس به دست آمده بودند، گزارش داده است. در قرون اولیه اسلامی روی بقایای این بناها، بناهای خشتی و گلی دیگری ساخته شد. با ورود اسلام به ایران، مسجدی روی بخشی از دژ سارویه بنا شد که یکی از قدیمی‌ترین مساجد این مکان شناخته می‌شد. در حال حاضر این مسجد در مقابل تپه اشرف و در خیابان مشتاق، قرار گرفته است. بخشی از این مسجد در زیر یک مدرسه است.
معماری دژ سارویه
منابع تاریخی، بنای سارویه را در عظمت و اعجاب مانند اهرام مصر دانسته‌اند. اهمیت این دژ برای کشورهای خارجی و شرق‌شناسان نیز از جذابیتی بالایی برخوردار است. در دژ سارویه، معماری از دوره‌های مختلف تاریخی دیده می‌شود و تغییر سبک معماری در این بنا، به وضوح قابل مشاهده است. بنابراین این دژ را نمی‌توان به یک دوره خاص اختصاص داد. تازه‌ترین سازه‌ها در این دژ، مربوط به دوره ساسانی است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که برخی از دیوارهای عظیم این دژ، متعلق به دوره ساسانیان است. دیوارهای این بنا با سنگ‌های تراشیده شده به طول ۷۵ سانتی‌متر ساخته شده و نوع مصالح آن‌ها از سنگ و گچ است. در کاوش‌های صورت گرفته در این مکان، سفال‌هایی از قرن چهارم هجری قمری کشف شده است.
در فصل چهارم کاوش که حدود ۳ سال پیش انجام شد، بقایای یک کاخ که بر اساس مستندات، توسط اشرف افغان در قرن ۱۲ با روش پیچیده کاخ‌سازی ساخته و توسط نادرشاه ویران شده است، نمایان شد. تپه اشرف وسعتی در حدود ۱۲ هکتار دارد و بنیان آن صخره‌ای است. اما همین تپه صخره‌ای تا سال ۱۳۳۰ خورشیدی، دارای آوار بود و کشاورزان برای کشت از آن استفاده می‌کردند. تپه اشرف در طی سال‌های اخیر آسیب‌های اساسی دید که سبب تخریب آن شد. ساخت‌وساز واحدهای مسکونی در حریم تپه، موجب تردد افراد و خودروهای شخصی آن‌ها شد که به تدریج آسیب‌رسانی بیشتر تپه را دربر داشت. تپه اشرف در کنار راه قدیمی اصفهان-یزد قرار داشته است که این راه در سال ۱۳۲۷ خورشیدی تعریض شده و امروز به نام خیابان مشتاق دوم شناخته می‌شود. همین کار سبب شد که قسمت‌های گسترده‌ای از سازه‌های تاریخی بخش شمالی تپه اشرف نابود شود.
تپه اشرف که بازمانده‌ای از یک دژ باستانی است، در آبان ماه سال ۱۳۵۷ به شماره ۱۷۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنای قلعه سارویه در حال حاضر در کنار پل شهرستان و کناره شمالی زاینده‌رود قرار گرفته است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
زهرا آذرنیوش
