برج قابوس یکی از بی‌نظیرترین یادمان‌های معماری ایران در دوره اسلامی است. این اثر که در شمال شهر «گنبد» و در ۳ کیلومتری بازمانده شهر قدیم «جرجان» مرکز حکومت «آل زیار» قرار دارد، از نظر هنر معماری و تاریخی، یادگاری بس ارزنده از دوران آبادی و شوکت سرزمین «جرجان» و دودمان «آل زیار» است.
این بنای باشکوه به دستور «شمس المعالی قابوس بن وشمگیر»، مشهورترین پادشاه «آل زیار» که به گفته «یاقوت حموی» هم جنگجویی بی‌همتا و هم ادیبی فاضل بود، ساخته شد.
قابوس بن وشمگیر، پدربزرگِ شخصی بود که یکی از ماندگارترین کتاب‌های تاریخ ایران را نوشت (قابوس‌نامه) و خودِ این شخص، یکی از ماندگارترین بناهای ایران را ساخت. در واقع این خانواده، شاید بدون این‌که خود به‌درستی بدانند، از بزرگ‌ترین خدمتگزاران فرهنگِ ایرانی بوده‌اند.
برج گنبد قابوس (لفظی که اعراب به‌جای «کاووس» به‌کار می‌بردند)، سال ۳۷۵ هجری شمسی ساخته شد و بر این اساس، حدود هزار سال است که مقام خود را یعنی «بلندترین برج تمام‌آجری در کل جهان» حفظ کرده است. یعنی جمعیتِ کرۀ زمین ۱۰ بار کاملاً عوض شده، ۳۰ نسل آمده‌اند و رفته‌اند، هر یک بناهایی رفیع و باشکوه ساخته‌اند، اما هرگز حتی یک بنای آجری هم رفیع‌تر از برج گنبد قابوس، این شاهکار ۷۲ متری، سر بر آسمان نساییده است و گنبد قابوس از بالا، یعنی از جایگاه رفعت و بلندی خود، بر دیگر بناهای آجری دنیا می‌نگرد و به آن‌ها فخر می‌فروشد.
بر پهنه سبز استانِ (به‌راستی) «گلستان»، ناگاه شکوهِ بنایی خاکی‌رنگ چشممان را حیرت‌زده می‌کند؛ بنایی که اگر هنگام ظهر بخواهیم از نزدیک ارتفاعِ آن را ببینیم، خورشید چشممان را خواهد زد. گنبد قابوس، این بنای رفیع، شامل دو بخش مهم است؛ یعنی سازه برج و گنبد مخروطی.
خود برج به شکل ساختمانی ۱۰ ضلعی ساخته شده و بر هر ضلع آن، برجستگی‌ای وجود دارد که شکل بنا را بسیار دیدنی کرده است. ورودیِ این بنا پنج متر عرض و بیش از ۵۵ متر ارتفاع دارد و گویا در زمان قدیم، سردابی در کف آن وجود داشته که اکنون آثارش باقی است. بر پهنۀ دیوار آجری، عباراتی با خط کوفی نقش بسته که یادگار زمان ساخت این بناست و به دفن شدن قابوس بن وشمگیر در این برج باشکوه اشاره دارد.
همچنین علاقمندان به تاریخ هنرِ خالصِ ایرانی، می‌توانند بر ورودیِ این برج، نمونه‌هایی از مقرنس‌کاری را ببینند که از اولین نمونه‌های مقرنسِ تاریخِ ایران است. بازدید از این بنا، در هوای خوش و چهارفصل استان گلستان، تجربه‌ای است که به بارها آزمودن می‌ارزد و محال است گردشگران علاقمند به فرهنگ و تاریخ و تفریح و تفرج، آن را تا آخر عمر از یاد ببرند.
پروفسور «آرتور پوپ» در مورد این بنا چنین نوشته‌است:
«در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می‌باشد و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد.»
«ویل دورانت» در مورد آن نوشته است: ««جرجان» در قرن ۱۰ میلادی (عصر زیاریان) یکی از ولایت‌های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر اشتهار داشت، مثل شمس المعالی قابوس وشمگیر که ابن‌سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی ۵۲ متری دارد.»
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
آناهیتا جعفری
