بیرجند، این باغ- بهشت زیبای ناشناخته را از کریمخان زند و سلسله اش اکبریه به یادگار دارد. درست است که بیرجند شهری کویری است، اما برخلاف شازده ماهان، باغ اکبریه در پایه کوه ساخته شده و دوبنای اصلی دارد. قدیمی ترین آن، ساختمانی است متعلق به حشمت الدوله پدر ابراهیم شوکت الملک که تاریخ ساخت آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه برمی گردد.
کاربری اکبریه تا سال های سال، انجام امور دیوانی بود و به خاطر همین، محلی های بیرجند به آن کلاته سرکار امیر می گویند، اما بعد از مرگ ابراهیم شوک الملک، باغ به پسرش، یعنی اسدالله علم ارث می رسد و به محل سکونت این آقازاده در برخی از ایام سال تبدیل می شود. علم چندسال بعد، باغ اکبریه را وقف آستان قدس رضوی کرد. این باغ نیز مانند سایر باغ های ایرانی دارای محوریت اصلی و تک محوری بودن باغ و وجود کوشکی در تقاطع محور عمود بر هم است که از ویژگی های باغ های ایرانی در تمامی شهرهای ایران بوده و براساس الگوی چهارباغ از دوران هخامنشی این طرح اجرا شده است.
یکی از عناصر مهم، استخر نسبتاً بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است. یک جوی دائم اصلی و چند جوی فرعی ایجاد شده به گونه ای که صدای آن به گوش می رسد و رابطه نزدیکی با طبیعت ایجاد کرده است.
باغ اکبریه در ۳ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند قدیم در روستای اکبریه قرار داشته و اکنون به عنوان دفتر میراث فرهنگی بیرجند مورد استفاده قرار گرفته است. اکبریه اکنون جزء شهر شده و گونه یک محله را به خود گرفته است (رضایی، ۱۳۸۱ : ۷۱).
شکل گیری اولیه باغ را به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار در زمان حشمت الملک نسبت می دهند و یکی از عمارات باغ را منتسب به آن دوره می دانند. باغ اکبریه دارای عمارت بزرگی است که در جهت غربی – شرقی باغ گسترش یافته است، این گسترش عمارت باغ، یکی از مهمترین ویژگی های باغ اکبریه بوده که آن را از فرم عمومی کوشک های باغ های دیگر مناطق ایران متمایز می کند. کشیدگی عمارت باغ سبب شده که دو محور اساسی در این باغ شکل بگیرد:
- محور اصلی در جهت شمالی – جنوبی که محور تفرجی باغ است.
- محور عملکردی باغ که در اثر فرم و چگونگی استقرار عمارت شکل گرفته است.
این باغ دارای دو ورودی اصلی است که یک ورودی در راستای محور عملکردی باغ قرار گرفته و ورودی دیگر در راستای محور اصلی است. اگر در محور اصلی باغ دو ردیف درخت کاج در طرفین است، محور عملکردی تنها دارای یک ردیف درخت کاج است.
عمارت بنا در سه بخش شکل گرفته است که ساختمان اصلی و تشریفاتی آن در راستای محور اصلی و در جبهه شمالی باغ قرار گرفته است. نکته مهم در طراحی ساختمان عمارت عدم وجود دید به کوشک از محور اصلی باغ جهان نما؛ فضای دید به باغ در طبقه همکف و ایجاد صفه و ایوان دید با ایجاد اختلاف سطح است. قسمت اصلی عمارت آجری بوده و در تقارن کامل ساخته شده است.
وجود دو پلکان قرینه در طرفین ورودی، قوس کمانی میان دو ستون آجری با آجر پیش بر و تقسیم نما به سه بخش اصلی، ترکیبی است که منشاء آن را می توان از نمای خانه های قدیمی بیرجند دانست. یک عنصر اساسی در باغ اکبریه که بعدها در باغ ها و بناهای دیگر بیرجند نیز ظهور می کند، وجود یک حیاط پشتی در جبهه جنوبی باغ و متصل به بافت روستایی اطراف است که دارای شاه نشینی مستطیل شکل در مرکز حیاط و میان استخر آب است. این شاه نشین از یک طرف به فضای حیاط متصل می شود.
نمونه این شاه نشین را در مقیاس بزرگتر در باغ ایل گلی تبریز و باغ فرح آباد اصفهان می توان مشاهده کرد. وجود یک حیاط الحاقی در قسمت شرقی از دیگر ویژگی های این باغ است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
آناهیتا جعفری
