یکی از نقشه های مشترکی که آثاری به جا مانده از آن را در سراسر ایران می توانید مشاهده کنیم، بناهای چهاطاقی یا چهارتاقی است که با توجه به قاعده ی مربعی که دارد، از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده و گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی آن ساخته شده است. با توجه به پراکندگی جغرافیایی که در بین چهارتاقی ها در ایران وجود دارد برخی از آن ها در نیمه غربی ایران، استان های میانی و جنوب غربی و به ویژه در جنوب استان فارس قرار گرفته اند؛ از همین رو ما هم در این مطلب قصد داریم تا درباره“چهارطاقی های ایران” صحبت کنیم و اطلاعات جامعی را درباره این بناهای تاریخی در کشور خدمتتان ارائه دهیم.
همانطور که در بالا گفتیم چهارتاقی به بناهایی گفته می شود که دارای قاعده ی مربع هستند و از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده اند. چارتاقی تعریفی اختصاصی و عمومی دارد، در تعریف اختصاصی، چارتاقی های منفردی با عمر تقریبی ۱۵۰۰ تا ۲ هزار سال را گویند که در نواحی گوناگون ایران دیده می‌شوند و با همین نام شناخته می‌گردند. این چارتاقی ها، بناهای بزرگ و مستقلی هستند که عناصر معماری دیگری در آنها بکار نرفته و حتی بدون دیوار محاطی و در یا پنجره هستند. نوع دیگری از چهارتاقی ها در ایران وجود دارد که به دلیل شباهت فراوانی که با چارتاقی های منفرد دارا هستند با تعریف این چهارتاقی ها اشتباه گرفته می شوند. این بناها با اینکه در ظاهر شبیه چارتاقی ها هستند، اما تفاوت‌های بسیار اساسی و مهمی با یکدیگر دارا می باشند. این شبه چارتاقی ها، بناهایی کوچک با ساختی ساده هستند که معمولاً در سده های اخیر ساخته شده اند. شبه‌چارتاقی‌ها به منظور پوشش قبر، سایبان، خانه باغی، بقعه، و کارکردهای روزمرهٔ دیگری شبیه آن برپای شده‌اند. همچنین در شهرهای اردستان و زواره و برخی شهرهای جنوب کویر، بادگیرهایی چارتاقی مانند بر بام سرسرای خانه ها می سازند که آنها را نیز چارتاق می نامند.
کاربری سازه های چهارطاقی عموما در بسیاری از بناهای باستانی اعم از کاخ ها، مسجدها، امامزاده ها و نیایشگاه ها، کلیساها و بسیاری از بناهای دیگر دیده می شود که صحن اصلی و اتاق میانی این بناها با معماری چارتاق طراحی و ساخته شده است.
۱- چهارطاقی بتخانه آتشکوه
در دامنه های غربی ارتفاعات موسوم به آتشکوه در جنوب روستایی با همین نام چارتاقی به نام بتخانه وجود دارد. این بنای تاریخی در ۱۶ کیلومتری جنوب غربی دلیجان و ۲۵۰ کیلومتری غرب تهران واقع است که هنگام دسترسی به آن باید توجه لازم را داشته باشید که بتوانید آن را پیدا کنید.
روستایی که این چهارتاقی در آن قرار دارد روستایی قدیمی به نام آتشکوه است که در گذشته بزرگتر و آبادتر از حال حاضر بوده و اکنون تنها ۱۰ خانوار آن هم سالخورده دارد. لازم به ذکر است که با توجه عدم محافظت لازم و کافی این بناهای تاریخی برخی از آن ها به نابودی کامل رسیده اند اما چهارتاقی بتخانه در بین اکثر چهارتاقی ها سالم تر است. چارتاقی بتخانهٔ آتشکوه در سال ۱۳۱۷ با شماره ۳۱۱ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
۲- چهارطاقی میل میلونه
از دیگر چهارطاقی های ایران می توان به میل میلونه اشاره کرد که در پنج کیلومتری شهرستان محلات در استان مرکزی قرار گرفته است. بر اساس آن چه که باستان شناسان بدست آورده اند، دریافته اند که پیشینۀ احداث این بنای تاریخی به روزگار فرمانروایی ساسانیان باز می گردد. لازم است بگوییم که بنای باستانی میل میلونه در سال ۱۳۸۶ خورشیدی با شماره ۱۹۶۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
۳- چهارطاقی نیاسر در کاشان
در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان کاشان در بخش نیاسر آتشکده ای به نام نیاسر وجود دارد که از دیگر چهارطاقی های ایران به شمار می رود. آتشکده ها و پرستشگاه ها سابقه ای چندین هزار ساله دارند که برخی از آنها در معرض دید و پرستش همگانی قرار داشته و برخی دیگر تنها در دسترس موبدان بود و برای نگهداری آتش مقدس به کار می رفت؛ آتشکده نیاسر با شماره ۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۴- چهارتاقی نویس در تفرش
در ۱۷ کیلومتری شمال شرقی تفرش چهارتاقی نویس وجود دارد که در دامنه های غربی روستای نویس نیز واقع شده است. چارتاقی نویس یکی دیگر از نمونه‌های چارتاقی‌های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی و با قاعده مربع است. بنا از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده که گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی آنها ساخته شده است؛ این بنا با همین نام چهارتاقی نویس با شماره ۳۴۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
۵- چهارتاقی خیرآباد در بهبهان
در نزدیکی شهرستان بهبهان یکی دیگر از چهارطاقی های ایران به نام چهار تاقی خیرآباد وجود دارد که برای رسیدن به آن می بایست به ۲۵ کیلومتری بهبهان بروید و آنگاه به راهی فرعی در سمت چپ جاده به سوی روستای خیرآباد راهتان را کج کنید. پس از پشت سر نهادن حدود ۱۰ کیلومتر از این راه، چارتاقی در کنار چپ جاده دیده می شود و رودخانه بسیار زلال و خروشان خیرآباد به همراه بازمانده های پلی باستانی، در مجاورت آن قرار دارند. طراحی این چهارتاقی معماری خاصی دارد به طوری که طراحی تقویمی چارتاقی خیرآباد با دیگر چارتاقی‌های ایران متفاوت است و محور اصلی آن رو به جایگاه طلوع خورشید در انقلاب زمستانی دارد. در نتیجه پرتوهای خورشید بامدادی در آغاز فصل زمستان در امتداد محور بنا می تابند و امتداد خطوط همگی سایه ها در بیرون و درون بنا با یکدیگر موازی هستند.
۶- چهارتاقی کرمجگان در کهک
طراحی تقویمی چارتاقی خیرآباد با دیگر چارتاقی‌های ایران متفاوت است و محور اصلی آن رو به جایگاه طلوع خورشید در انقلاب زمستانی دارد. در نتیجه پرتوهای خورشید بامدادی در آغاز فصل زمستان در امتداد محور بنا می‌تابند و امتداد خطوط همگی سایه ها در بیرون و درون بنا با یکدیگر موازی هستند.
۷- مسجد جامع گلپایگان
یکی از بزرگترین مساجد تاریخی ایران، مسجد جامع گلپایگان است که در دوره ی سلجوقیان ساخته شده و اساس الگوی آن ایرانی اسلامی است. این بنای تاریخی در نهم مرداد ماه سال ۱۳۱۲ه.ش در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۹۱ ثبت شد.
۸- مسجد جامع برسیان
مسجد جامع برسیان بنایی است تاریخی که در سده ی ۵ هجری قمری در روستای برسیان در استان اصفهان نیز بنا شده است. این بنای تاریخی در سال ۱۳۱۵ به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده است و امروز هم از آن به عنوان جاذبه ی تاریخی اصفهان یاد می شود. مناره برسیان یکی از قدیمی‌ترین منارههای ایران است که در میان منارههای اصفهان که دارای تاریخ هستند سومین مناره قدیمی به‌شمار می‌آید. تاریخ ساخت مناره سال ۴۹۱ هجری قمری می باشد.
۹- چهارتاقی خانه دیو
چارتاقی «خانه دیو» یکی دیگر از چارتاقی‌های منفرد ایران است که در کوهستان‌های دورافتاده شمال غربی سبزوار در استان خراسان و بر قلهٔ صخره‌ای سخت و صعب‌العبور جای دارد. دستیابی به چارتاقی، پس از ساعت‌ها پیاده روی و کوه پیمایی ممکن می‌شود و اکنون برای صعود از صخرهٔ حامل چارتاقی، از میلهٔ نقاله‌های بالابر که برای حمل مصالح ساختمانی برپا شده‌اند، کمک گرفته می‌شود.
۱۰- چهارتاقی بازه‌هور در نیشابور
در شهرستان تربت حیدریه یکی دیگر از چهارتاقی های ایران به نام چهارتاقی بازه هور نیز قرار گرفته و اگر بخواهیم دقیق تر محل این بنا را بگوییم کمی پایین تر از روستای رباط سفید نیز می باشد. در اینجا نیز همچون نیاسر، رودی از کنار چارتاقی می‌گذشته که امروزه خشک شده است. جالب است بدانید که زمان ساخت این چهارتاقی به دوره اشکانی یعنی چیزی حدود دو هزار سال پیش نیز می گردد. تا این زمان علیرغم زمین لرزه‌های پرشمار و شدید در خراسان، هیچ یک از بخش های بنا و حتی گنبد آن آسیب زیادی ندیده و برخی فروریختگی ها در دیوارها و پایه ها در سال های اخیر بازسازی شده است.
۱۱- چهارتاقی چارقاپو در قصرشیرین
چارقاپی یا چهارقاپی از دیگر چهارطاقی های ایران است که در استان کرمانشاه در شهرستان قصرشیرین قرار گرفته است. این بنای تاریخی قدمتش به دوران ساسانی باز می گردد و در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۱۲- چهارتاقی کوشک در نطنز
دیگر چهارطاقی که می خواهیم در مطلب چهارطاقی های ایران معرفی کنیم نامش کوشک است که در شهرستان نطنز نیز قرار گرفته است. آتشکده ساسانی نطنز که یکی از آتشکده‌های چهارطاقی متعلق به دوره ساسانی است، از مهمترین محورهای گردشگری این شهرستان محسوب می‌شود و در راستای مسجد جامع، حسینیه تاریخی، گذر تاریخی و بازار نطنز واقع شده است.
۱۴- چهارتاقی چاردری
یکی دیگر از چهارطاقی های ایران که نام آن چهارتاقی چاردری است در ندوشن یزد قرار دارد و قدمت آن به دوره ی صفوی باز می گردد. این بنای تاریخی در سال ۱۳۸۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۱۵- چهارتاقی گهواره دید در شیراز
در شهر شیراز یکی دیگر از چهارتاقی های ایران به نام گهواره دید نیز قرار دارد. این بنا به گنبد عضد هم نیز مشهور است و در سال ۱۳۵۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. گهواره دید در بالای کوه و مشرف به شهر شیراز بوده که با ایجاد فضای سبز توسط شهرداری شیراز به عنوان یک مکان تفریحی شناخته می‌شود.
۱۶- چهارتاقی فیروزآباد در فیروزآباد فارس
فیروزآباد شهرستانی که در ۹۵ کیلومتری شیراز محل قرارگیری یکی دیگر از چهارتاقی های ایران است که جزئ جاذبه های دیدنی این شهرستان به شمار می رود. در ادامه ی بازدیدتان از چهارتاقی فیروزآباد می توانید از قلعه دختر، آتشکده ساسانی، نقش تاجگذاری و شهر گور هم دیدن کنید.
۱۷- چارتاقی کازرون
یکی از آتشکده های استان فارس که در شهرستان کازرون قرار دارد، آتشکده کازرون است. این بنا، از جمله بناهای بسیار به یادگار مانده از دوران سلسله ساسانیان در کشور است که در سال ۱۳۱۸، با شماره ۳۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. طبق نظر آندره گدار فرانسوی که سال ها در ایران به مطالعه بناهای تاریخی کشور مشغول بود، شباهت زیادی بین این بنا و کاخ ساسانی سروستان فارس وجود دارد.
۱۸- مسجد جامع بروجرد
معماری مسجد جامع بروجرد منحصر به فرد و یکی از شاهکارهای تاریخی معماری کشور است که هم ویژگی های معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران را در خود جای داده است. مسجد دارای گنبدخانه ای است که در ضلع جنوبی قرار گرفته و از بخش‌های قدیمی‌تر بنا است و معماری این بخش، شبیه به چهارطاق های دوره ساسانی است. مسجد بروجرد یکی دیگر از چهارطاقی های ایران به شمار می رود.
۱۹- مسجد جامع قزوین
یکی از بزرگترین و کهن ترین مساجد ایران مسجد جامع قزوین یا مسجد جامع عتیق است. بنای اولیه این مسجد نخست بر روی آتشکدهای از دوران ساسانیان ساخته شده است این آتشکده دربخش ایوان جنوبی بوده است. این مسجد به سبک چهار ایوانی ساخته شده و در شهر قزوین قرار دارد، این بنا به فرمان هارون‌الرشید و به سال ۱۹۲ هجری ساخته شده است. این بنای تاریخی در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۲۰- چارتاقی محلچه
چهارتاقی فیشور هم یکی دیگر از چهارتاقی های ایران است که قدمت آن به دوره ی ساسانیان برمی گردد و محل قرارگیری آن در شهرستان خنج می باشد. جالب است بدانید این بنای تاریخی هم در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اما چه فایده که تنها نامی از آن در فهرست باشد و هیچ رسیدگی در محافظت از این میراث تاریخی صورت نگیرد.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
گلاره خوانین زاده
