مزار گردی یا گردشگری قبرستان

Tombstone tourism

زندگی داستان یک سفر زودگذر است. سفری که از ابتدا به ابتدایی دیگر تمام می‌شود. جایی که به پندار ما پایان است، جایگاهی است که از گذشته‌های دور تا به امروز از آن با عناوینی مانند: مزار، گور، قبر، جایگاه ابدی، آرامگاه، بقعه و یا موارد دیگر یاد می‌کنند. چنانچه با دیدگاه سورالیستی (ماوراء حقیقی) به زندگی بنگریم درک خواهیم کرد که تمامی سیر وجود و هستی و نیستی کائنات یک چرخه، گردش و یا یک سفر است. از دیرباز انسان‌ها بنا به دلایل مختلف که در ذیل شرح داده خواهد شد اقدام به جابه‌جایی و مسافرت می‌نمودند اگر از دیدگاه سورئالیست به این قضیه نگاه کنیم می‌توان اولین جرقه سفر و یا اولین تور را با خوردن سیب ممنوعه توسط حوا و رانده شدن آن‌ها به زمین زندگی و مرگ و بازگشت به جهان آخرت بدانیم. اما در زندگی واقعی انسان‌های نخستین و اقوام باستانی بنا به دلایلی مذکور شامل پیدا کردن سرزمین‌های جدید و بهتر برای زندگی، خطرات طبیعی و جنگی و کشورگشایی‌ها، پیدا کردن مراتع برای دام‌ها …، سفر می‌کردند بزرگ‌ترین سفر دسته‌جمعی در تاریخ کوچ آریایی‌ها از شمال و غرب دریای خزر (جنوب سیبری و یا شمال شرقی آن (خوئی نیرس) میانه دنیا یعنی سرزمینی بین خوارزم و جیحون بوده است که تحت عنوان آریایی‌های شرقی و غربی معرفی‌شده‌اند. تمامی سیارات و کرات آسمانی حول یک مرکز دوران دارند تمامی موجودات نظیر گیاهان و حیوانات از خاک برخاسته به گیاه تبدیل‌شده و حیوانات گیاه‌خوار از آن‌ها بهره گرفته و همان‌ها نیز توسط جانوران گوشت‌خوار شکار شده و پس از مرگ تبدیل به خاک و سپس گیاه شده و خوراک حیوان می‌شوند و این چرخه همچنان وجود دارد.

وجود نهادها و سمبل‌هایی در هند و ایران … نظیر گردونه هستی یا صلیب شکسته (خورشید باد خورده) گل زندگی (لوتوس) و نیلوفر چهارپر و دوازده پر که در نقوش تخت جمشید نیز دیده می‌شود اشاره به گردش هستی دارد و ۴ عنصر اصلی زندگی:

۱) آب:

که در ایران باستان تحت دو عنوان ایزد بانوان آب‌ها یعنی: اپم نپات و آناهیتا (به‌دوراز آلودگی) هویدا شد و مظهر پاکی و زایندگی است. اولین ایزد بانو در اتریش (ویلهم وولف) یافت شده است که تمامی آن‌ها دارای نشانه‌های بارزی مانند شکم‌های بزرگ که نماد زایندگی است می‌باشند. در ایران باستان ارزش آب به‌قدری است که نجس کردن آن جزو گناهان و آب و بنشن همیشه جزو اصول برپایی سفره هفت‌سین (چین) در روی بوده است. پیرمردان و پیرزنان قدیم به‌هیچ‌عنوان دست و صورت خود را در آب حوض نمی‌شستند بلکه با وسیله‌ای آب را در کنار حوض به روی دست و صورت می‌پاشیدند.    در ادامه اینکه چرخه آب از بخار شدن و به آسمان رفتن تا سرد شدن و به باران و برف تبدیل‌شدن و فرورفتن به زمین و ظهور چشمه‌ها نیز دقیقاً یک چرخه است که هستی و نیستی را به تصویر می‌کشد.

۲) آتش:

که از دیرباز نماد روشنی راهنمایی و چیرگی بر تاریکی و نادانی و بی‌خردی است. همین‌طور به‌عنوان از بین برنده ناپاکی هااست.

۳) باد:

نیز از عناصر مهم زایندگی و انتشار دانه‌ها و منبع تغذیه نیز می‌باشد.

۴) خاک:

نماد باروری زندگی و رویش است. کشاورزی از باستان تا حال منبع چرخه حیات می‌باشد. با توجه به موارد ذکرشده همواره دیده‌شده است در معابد مهرپرستان (میتراییسم) همیشه دهلیزهایی در دل خاک نزدیک چشمه آب و در کنار آن آتشکده‌ای نیز وجود دارد (مجموعه آتشکده و غار و چشمه در نیاسر مربوط به دوره اشکانیان).

ورزش و زورخانه:

در فرهنگ پهلوانی و باستانی ایران چرخش مرشد و همراهان وی در زورخانه نیز اشاره به گردش و چرخش کل کائنات دارد.

رقص سماع:

به ترکیه می‌رویم. آرامگاه مولانا جلال‌الدین بلخی که روزگاری وطنش ایران بود. دراویشی در حال چرخ زدن و گردش به دور خود (محور هستی) و به یاد این جمله عجیب که گر به خود آیی به خدایی رسی. و این‌ها ادبیات و عرفان و پندهایی از گردشگری در غالب عرفان است. یعنی اساس جهان بر مبنای گردش است.

 به قول حضرت سعدی علیه رحمه:        بسیار سفر باید تا پخته شود خامی

امروزه با تنوع بسیاری که در صنعت توریسم ایجادشده است، مزار گردی به‌عنوان یکی از نوزادان جدید این صنعت پا به عرصه بازار گسترده و مکاره توریسم گمارده است و با خود رمز و رازهای فراوانی را همراه با اسرار جالب و وسوسه‌انگیز به‌عنوان یکی از جاذبه‌های علاقه‌مندان به گردشگری فرهنگی، تاریخی، ادبی، هنری، مردم‌شناسی و ماجراجویی به همراه دارد.

مرگ و وابسته‌های مادی و غیرمادی آن همیشه به دلیل ناشناخته بودنش موردتوجه قرار گردشگران نو طلب Self starer tourist)) / کاشف و حتی گردشگران اجتماعی قرارگرفته است. مخاطبان آن در هرم سنی نوجوان تا مسن قرار دارند و جنسیت منحصربه‌فردی مخاطب آن نیست، فرهنگیان و فارغ‌التحصیلان مدرسه و دانشگاه نیز در این دسته قرار می‌گیرند این سؤال همیشگی بشر کاشف از دنیای ناشناخته‌های رمزآلود آن را جذاب و درعین‌حال وهم برانگیز خوانده است.

به قول صادق هدایت: << مرگ، همانند یک سفری است که در یک روز تعطیل انجام می‌دهیم اما هیچ‌گاه بازنمی‌گردیم >>

آرامگاه‌ها با شرایط معماری خاص خود و از سویی و داستان‌های مرگ بزرگان با افسانه‌ها و اسطوره‌هایی فراموش‌نشدنی خود از سویی دیگر در کنار سنگ‌نگارهایی خاص با نقوشی خیال برانگیز که حاکی از قصه شخصیت افرادی است که در آن آرمیده‌اند جاذبه‌ای است تازه که می‌تواند جذب‌کننده خیل عظیمی از گردشگران به بازار بین‌المللی ملی و محلی گردشگری شود.

برخی از شیوه‌های دفن در دنیای باستان‌شناسی از رسمیت فراوانی برخوردارند و باعث شده‌اند تا گردشگران نوجو و دوستداران مذهب و فرهنگ و مکاشفه گران ادبیات یا هنر به این وادی خاموشان سفر کنند تا از شیوه‌های دفن مردگان یا نحوه نگهداری اجساد مومیایی و یا طراحی سنگ‌قبرها و دنیای جالب گوله گرد گزارش و تصویر تهیه کنند.

با توجه به اشارات تاثیرگزار ادبیات عرفانی و نویسندگان برجسته نظیر حکیم عمر خیام و یا فرانس کافکا، ناصرخسرو و حتی صادق هدایت به مرگ و دنیای دگر در قالب شعر …. گردشگری آرامگاه یا مزارگردی امروزه به‌عنوان شاخه‌ای جدید موردتوجه گردشگران با علائق خاص قرارگرفته است.

 بنابراین نوشتار در نظر داریم تا در شماره‌های بعدی در خصوص:

۱) جایگاه مزار گردی در ایران و جهان و پتانسیل آن برای جذب مخاطب

۲) معرفی آرامگاه‌های مهم جهان و ایران

۳) چالش‌های مهم در مقوله مزار گردی

۴) ویژگی‌های برجسته و مهم در گردشگری گورستان

۵) معرفی یک نمونه بسته‌ی سفر باهدف گور گردی

۶) معرفی مراسم‌های یادبود خاص در ادیان و مذاهب مختلف

۸) معرفی مزار شخصیت‌های معروف ایران و جهان که قابلیت بازدید گردشگری را دارد

۷) جمع‌آوری و ارائه‌ی نظرات کارشناسان در این زمره صحبت کنیم.

در دنیای گذشته تصور از مزار گردی تنها سر زدن به بقعه‌های متبرکه افراد مذهبی والامقام و یا بازدید از نزدیکان و آشنایان ازدست‌رفته بوده است.

اما امروزه با تعریفی که آقای دکتر محمد شریف ملک‌زاده در کتاب ” گردشگری با علائق ویژه Special) interest tourism ) در ایران” عنوان کرده‌اند این مهم را می‌توان در شمار گردشگری مذهبی – معنوی، گردشگری فرهنگی، گردشگری آئینی، گردشگری رویدادها، گردشگری علمی، و نیز گردشگری یاد و دریغ (نوستالژیک) قرار دهیم.

شاید برای شما هم بازدید از بزرگ‌ترین آرامگاه جهان وادی‌السلام و یا دیدار از مراسم بیدار کردن مردگان در مالزی و نیز خانه ارواح در بوستون آمریکا به‌اندازه اجرای مراسم شب‌شعر در قبرستان ظهیرالدوله در کنار مزار رهی معیری و یا فروغ فرخ‌زاد جذاب و جالب باشد.

رضا حسینی – کارشناس ارشد گردشگری و مدرس دانشگاه