ماخونیک؛ سرزمین افسانه‌ای
به‌حتم اسم گالیور را شنیده‌اید یا شاید داستان آن را نیز خوانده‌اید، سفری به شهری با انسان‌های کوتاه‌قد، سفر به سرزمین لی‌لی‌پوت‌ها. شاید باورکردنی نباشد؛ اما شهر افسانه‌ای لی‌لی‌پوت‌ها را می‌توان در ایران پیدا کرد. شاید کمی اغراق باشد؛ اما روستای ماخونیک از توابع بیرجند در خراسان جنوبی به‌عنوان شهر لی‌لی‌پوت‌های ایران و جزء روستاهای شگفت‌انگیز جهان است. مردم این منطقه به‌دلیل قد کوتاهی که داشته‌اند به این نام معروف شده‌اند. قد آنان حداکثر ۱۴۰ سانتی‌متر است و علت آن را به‌دلیل ازدواج‌های فامیلی یا نوع تغذیه که در این منطقه رواج داشته، می‌دانند که البته امروزه با تغییر نوع تغذیه و قطره و قرص‌های آهن تغییراتی در قد آنان مشاهده می‌شود؛ اما این روستا فقط به این دلیل جزء روستاهای شگفت‌انگیز جهان نیست؛ بلکه به‌دلیل آداب‌ورسوم و اعتقاد خاص و معماری خانه‌هایش شناخته‌شده است.
تاریخچه
منطقۀ ماخونیک در ۱۴۲ کیلومتری شهرستان بیرجند قرار دارد و متشکل از دوازده آبادی است که روستای ماخونیک بزرگ‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود. علت نام‌گذاری روستا نیز مشخص نیست. عده‌ای آن را تشکیل‌شده از دو کلمه «ماد» و «خونیک» به معنای شهر خنک می‌دانند و خود اهالی نیز معنای آن را سرمای زیاد بیان می‌کنند. عده‌ای دیگر معتقد هستند افراد دولتی که به این منطقه آمده‌اند به‌علت برخورد سردی که اهالی نسبت به آنان داشته‌اند نام این منطقه را ماخونیک گذاشته‌اند. درباره این روستا هیچ سابقه تاریخی مکتوبی وجود ندارد؛ فقط «کلنل چارلز ادوار دبیت» در کتاب سفرنامه خراسان و سیستان در دوره ناصرالدین‌شاه به توصیف منطقه ماخونیک پرداخته است؛ بااین‌وجود تاریخ سکونت در این مکان را به ۳۰۰ سال قبل تسمیه کرده‌اند. وجود سنگ‌نگاره‌ای در نزدیکی قنات ماخونیک که نقش‌های چوپانی و بسیار قدیمی روی آن نقش بسته نیز گواهی بر قدمت سکونت در ماخونیک است. از آثار تاریخی ماخونیک می‌توان به سنگ سیاه (سنگ‌نگاره) ماخونیک، بنای برج و قلعه، برج گل انجیر، منزل سرگردونی و نادر مرده اشاره کرد.
معماری روستای ماخونیک
ماخونیک روستایی محصورشده در کوه‌های بدون علف و در ناحیه‌ای است که می‌توان قرن‌ها بدون دیده‌شدن و دور از دسترس زندگی کرد. در گذشته این روستا هیچ راه دسترسی نداشته است. در سال‌های اخیر قسمتی از کوه را شکاف داده‌اند تا جاده‌ای به روستا بسازند. بافت مسکونی روستا به‌صورتی است که در دامنۀ تپه است و خانه‌ها به‌طور فشرده به هم و در گودی زمین ساخته‌شده‌اند. بافت قدیم روستا خیلی باریک است و تنها یک نفر می‌تواند از کوچه‌های آن عبور کند. خانه‌ها شکل هندسی خاصی ندارند و زندگی در یک اتاق کوچک ده تا دوازده متری جای گرفته است. کف خانه‌ها حدود یک متر از سطح زمین پایین‌تر است. مصالح به‌کاررفته در ساخت این خانه‌ها سنگ، خاک و شاخ و برگ درختان است. اغلب این خانه‌ها به جز یک در ورودی کوتاه، که برای رفتن به خانه باید دولا شد و به‌زحمت خود را داخل خانه کرد، هیچ منفذی رو به بیرون ندارد. هر خانه دارای فضاهایی همچون کندیک (محل نگه‌داری گندم و جو)، کرشک (اجاق گلی برای طبخ غذا)، طاق و طاقچه است. شاید به علت سرما این خانه‌ها را کوچک، نزدیک به هم و کم‌ارتفاع ساخته‌اند تا راحت‌تر گرم شود؛ البته امروزه می‌توان خانه‌هایی با ساخت شهری و دارای آجرنما و قد برافراشته را نیز مشاهده کرد.
آداب‌ورسوم روستای ماخونیک
از روستای ماخونیک تا مرز افغانستان نیم‌ساعت راه است و اهالی این روستا اصلیتی افغانی دارند که سه چهار قرن پیش به این منطقه آمده‌اند. درواقع عشایری بوده‌اند که به این منطقه آمده‌اند و در این ناحیه سکونت گزیده‌اند. ازنظر مذهب مسلمان و اهل تسنن هستند. در این روستا شیوه کشاورزی، قضاوت، تقسیم ارث و بازی همگی همان‌طور از گذشته‌های دور جریان داشته و دست‌نخورده مانده است. تا سی چهل سال پیش این مردم به ابتدایی‌ترین شکل ممکن و به‌دوراز کوچک‌ترین تکنولوژی و با اعتقادات عجیب زندگی می‌کردند. در این روستا نوشیدن چایی، سیگارکشیدن و خوردن گوشت تا چند سال پیش حرام بوده است؛ همچنین ورود تلویزیون به روستا به‌منزله ورود شیطان به خانه‌هایشان بوده است. تنها منبع غذایی روستا شلغم و چغندر بوده که در اطراف کشت می‌شده است. گاهی نیز با آرد چیزی شبیه آش به نام پختک درست می‌کرده‌اند. در این روستا در گذشته اگر کسی بیمار می‌شده آن را در غاری که نزدیکی روستا بوده قرنطینه می‌کرده‌اند. علت آن مشخص نیست؛ شاید برای جلوگیری از بیماری‌های واگیردار بوده است؛ ولی در سال‌های اخیر اوضاع اجتماعی و اقتصادی آنان متفاوت شده است. آنان از برنج، نان و گوشت استفاده می‌کنند و جوانان‌شان در معادن گرانیت که در آن نزدیکی است مشغول به کار شده‌اند و تا حدودی اوضاع اقتصادی و اجتماعی‌شان بهتر شده است. مردم ماخونیک در جشن‌های‌شان از تار و دو تار استفاده می‌کنند و آن‌ها را با آواها و ترانه‌های محلی همراه می‌سازند. در نوروز و اعیاد مذهبی فطر و قربان، برنامه‌های ویژه‌ای دارند. لباس نو می‌پوشند. خوراکی‌های مخصوص تهیه می‌کنند و به دیدار بزرگان و فامیل می‌روند. مردم روستای ماخونیک از پوشاک محلی بلوچی استفاده می‌کنند. لباس اغلب مردان شامل شلوارهای گشاد، دستار، جلیقه، کفش و نوعی پوشش بلند است. زنان نیز از روسری، زیورآلات و پیراهن‌های بلند استفاده می‌کنند.
اگر به سفر به این منطقه علاقه‌مند شده‌اید باید بدانید این روستا اقامتگاه بوم‌گردی ندارد و باید مهمان اهالی روستا باشید و در خانه آنان یا در هتل‌های بیرجند اقامت داشته باشید و شب را به صبح برسانید. فراموش نکنید از صنایع‌دستی این روستا شامل فرش‌بافی، سبدبافی، توربافی، پلاس‌بافی و تولید ظروف سفالی دیدن و خریداری کنید تا علاوه بر حفظ فرهنگ منطقه ازنظر اقتصادی نیز به این روستا کمک کرده باشید.
فهیمه عبدی نیان – کارشناس ارشد گردشگری
