با قلعه ی گردکوه که یکی از قلعه های اساطیری شهر دامغان است آشنا شوید. می گوییم اساطیری زیرا این قلعه از دوره های کهن به جای مانده است و شاهد اتفاقات تاریخی بسیاری بوده است. این قلعه ی تاریخی یکی از قلعه های ساخته شده در دوره ی اسماعیلیه است که در یک روستای تاریخی قرار گرفته است. در ادامه با ما همراه باشید تا به اتفاق یکدیگر، قلعه ی گردکوه را بشناسیم.
قلعه ی گردکوه از معروف ترین قلعه های شهر دامغان است. این قلعه ی تاریخی و اساطیری در روستای حاجی آباد شهر دامغان قرار گرفته است. قلعه ی گردکوه یا گنبدان دژ دامغان که به نام گنبدان دژ نیز شهرت پیدا کرده است، در واقع دژی است که در کوه البرز قرار گرفته است. اگر به این قلعه سر بزنید، بدون شک خواهید دید که این قلعه به قطعیت قلعه ای نظامی محسوب می شود.
این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸ با شماره ی ثبت ۲۶۵۰ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران به ثبت ملی رسیده است. زمانی که به سمنان و شهر تاریخی دامغان رفتید حتما از بازمانده های این قلعه ی تاریخی نیز دیدن کنید تا از نزدیک با آثار حضور مغول ها در ایران و گره خوردن تاریخ میانه ی ایران در عصر حاکمیت سلجوقی و مغول در این قلعه ی تاریخی آشنا شوید.
در واقع این قلعه که با اهداف دفاعی ساخته شده بوده، هم اکنون و هنوز هم پا برجا است. جالب است بدانید تمامی داستان های این قلعه با نظامی گری و داستان های مربوط به جنگ آوری ارتباط مستقیم دارند. در واقع این قلعه ی اساطیری داستان های جذاب و مخصوص به خود را داشته است.
داستان هایی که از یک سو با اسطوره ها و قهرمانی شخصیت های حماسی و باستانی ایران گره می خورند و از دیگر سو با تاریخ میانه ی ایران و قدرت نمایی خاندان اسماعیلی و حکومتشان ربط داشته اند و خودنمایی می کرده است. ولی جالب است بدانید این قلعه تنها جاذبه ای تاریخی نیست بلکه حکایت این قلعه داستان خواندنی و شنیدنی برای هر کسی دارد. کوهی که قلعه ی گردکوه بر آن بنا شده است شکلی شبیه به گنبد دارد.
برخی علت نام نهادن گردکوه را همین گرد و گنبدی بودن این کوه دانسته اند. ارتفاع تقریبی این کوه هزار متر می باشد و طول آن در حدود نیم کیلومتر می باشد. قلعه ی گردکوه از لحاظ موقعیت طبیعی یکی از قدیمی ترین پناهگاه های دفاعی است که در دوره های مختلف تاریخی مورد استفاده ی اقوام و افراد مختلف نیز قرار گرفته و از گذشته دارای اهمیت فراوان بوده است.
قلعه ی گردکوه یکی از مهم ترین پناهگاه های مستحکم و غیرقابل تسخیر افراد خاندان اسماعیلیه در ایران بوده است. در چند جای کوه و در اطراف قلعه ی گردکوه، چند عمارت در نقاط مختلف کوه قرار گرفته که به منظور دیده بانی ساخته شده است. این ساختمان ها از سنگ و ساروج ساخته شده و کوه را به صورت قلعه ای پا برجا شکل داده است.
در کنار این مکان های دیده بانی، حوض هایی ساخته شده و راه صعود به این کوه از سمت شرق بوده است. ساختمان های دیده بانی به صورتی ساخته شده اند که راه صعود به قلعه را به طور کامل زیر نظر دیده بانان قرار می دادند. آثار بازمانده در قلعه ی گردکوه نشان می دهد که در این محل وسایل زندگی و معیشت وجود داشته است و افراد ساکن قلعه از آن استفاده می کرده اند.
قطعه های سنگ آسیای دستی و شکسته های ظروف سفالی و سایر چیزهایی که اکنون در آن جا مشاهده می شود، نشان از جریان داشتن زندگی در گذشته ی این قلعه دارد. قلعه ی گردکوی در ۱۸ کیلومتری غرب دامغان قرار گرفته است که فاصله ی آن تا روستای حاجی آباد در حدود ۸ کیلومتر بوده و مسیری کوهستانی و صعب العبور دارد.
و اما به نظر شما چرا می گویند که این قلعه افسانه ای و اساطیری بوده است؟ آیا داستان های ماورا الطبیعه در آن اتفاق افتاده بوده یا این که حماسه ای بزرگ در آن جریان داشته است؟ این قلعه زیبا که از جاذبه های گردشگری سمنان است، علاوه بر این‌که شاهد فراز و فرودهای بسیار در طول تاریخ بوده و ناملایمات فراوانی به خود دیده است، تاثیرات بسیاری بر فراز و فرود قدرت های تاریخی نیز داشته است. در واقع قلعه ی گردکوه در اساطیر ایران رد پایی بزرگ از خود به جا گذاشته است. با خواندن شاهنامه ی فردوسی در بخش مربوط به کیانیان، متوجه می شویم که اسفندیار پهلوان رویین تن ایرانی تبار مدت زمانی را در قلعه ی گردکوه به سر برده است.
مطابق آن چه که از روایات شاهنامه خوانده ایم، اسفندیار به دستور پدرش گشتاسب به دلیل نافرمانی از فرمان پدر خود در قلعه ی گردکوه زندانی شده است. در دوره ی اشکانیان نیز با پایتختی شهر دامغان قلعه ی گردکوه به صورت یک قلعه ی نظامی مورد استفاده قرار می گرفت.
در منابع از این قلعه تا دوره ی اسماعیلیه نام و نشان مشخصی به چشم نمی خورد. در دوره ی حاکمیت اسماعیلیان، فردی به نام رئیس مظفر حاکم دامغان بود که البته وی دعوت حسن صباح را پذیرفت و به دلیل داشتن قدرت و ثروت فراوان، قلعه ی الموت را به مبلغ ۳هزار دینارخرید و به حسن صباح هدیه داد.
رئیس مظفر، قلعه ی گردکوه را کانون تبلیغاتی خاندان و فرقه ی اسماعیلیه کرد و در این زمینه از دادن هیچ کمکی دریغ نکرد. این همراهی در نهایت تا جایی ادامه یافت که وقتی قلعه ی الموت در سال ۵۰۰ هجری قمری به وسیله ی سپاهیان سلجوقی محاصره شد، حسن صباح، کودکان و فرزندان خود را به قلعه ی گردکوه نزد رئیس مظفر فرستاد تا از آنها مراقبت کند.
جالب است بدانید که این قلعه در دوره ی حکومت خوارزمشاهیان و هم زمان با شکل گیری مجموعه ی حملات مغول ها به سمت ایران و نواحی اطراف آن پابرجا بوده است. بسیاری از دژهای اسماعیلیان به دلیل خیانت رکن الدین خورشاه که خود آخرین حاکم سلسله ی اسماعیلیه بود، همگی یکی پس از دیگری تسلیم شدند و در نهایت تخریب شده و فرو ریختند.
در این اوضاع، افراد باقی مانده از اسماعیلیان که ساکن قلعه ی گردکوه بودند خود را نباختند و در نهایت تسلیم مغولان نشدند. این افراد در قلعه ی گردکوه به مدت ۲۰ سال با شجاعت بسیار زیادی در برابر لشکر مغول ایستادگی کردند تا این که در زمان آباقاخان متاسفانه این دژ سقوط کرد و تمامی ساکنان آن کشته شدند. در این زمان قلعه گردکوه آخرین پایگاه اسماعیلیه بود که پس از تسخیر به دست مغول ها تخریب شد.
درباره ی تاریخ گردکوه باید این نکته را بدانید که قلعه ای که در این کوه وجود داشت، آخرین قعله و پایگاه سلسله ی اسماعیلیان بود که به علت تهاجم مغول ها از سال ۶۶۹ هجری قمری که برابر است با ۱۲۷۰ میلادی آغاز شد، سقوط کرد.
پس از سقوط حکومت اسماعیلیه گردکوه به دست حاکمین مغول افتاد. این قلعه ی تاریخی که شاهد درگیری های تاریخی و سرنوش ت ساز بسیاری بوده است، در سال ۷۸۶ هجری قمری فردی به نام امیر ولی در یک درگیری با سپاه تیمور لنگ در نهایت گردکوه را از دست تیموریان گرفت و به قلمرو خود ضمیمه نمود. البته چیزی نگذشت که در استرآباد از لشکر تیمور لنگ شکست خورد.
وی زن و فرزندان خود را به گردکوه آورد و خود نیز فرار کرد. از سال ۸۰۰ هجری قمری به بعد قلعه ی گردکوه رو به ویرانی و تخریب گذاشت و به این ترتیب اهمیت خود را نیز کم کم از دست داد.
و اما کمی درباره ی دامغان، این شهر تاریخی و اساطیری بخوانید. دامغان شهری در استان سمنان است که در فاصله ی۳۴۰ کیلومتری شمال شرق و در مسیر جاده ی ۴۴ قرار گرفته است. مردم دامغان به زبان فارسی و لهجه ی دامغانی صحبت می کنند.
دامغان شهری کهن و تاریخی است که سابقه ی شکل گیری آن به دوره ی حکومت اشکانیان می رسد. این شهر که به شهر پارتی نیز معروف است و در گذشته با نام های صد دروازه و هکاتم وجود داشته است و به حیات اجتماعی خود ادامه می داده است و حتی برای مدتی نیز پایتخت ایران بوده است.
از این رو شهر دامغان به خاطر همین پیشینه ای که برای شما شرح دادیم، آثار باستانی بسیاری را دل خود پنهان کرده است که بعضا برخی از آن ها یا هنوز ناشناس هستند یا کمتر از آن چه که باید معرفی و شناخته شده اند. قلعه ی گردکوه نیز یکی از همین آثار تاریخی و افسانه ای معروف است که داستان ها و نام و نشان اساطیری اش پنهان شده است.
در گذشته ها، دور شهر دامغان کاملاً دیوار کشیده شده بوده است. این دیوارکشی به گونه ای بوده که دیوارهای نفوذناپذیری به دور آن کشیده شده بود و البته بازمانده های آن دیوار اکنون نیز دیده می شود و به نام دیوار بارو مشهور است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
شیما پاژخ
