عمارت چهل ستون قزوین، معروف به عمارت کلاه فرنگی تنها کوشک باقی‌مانده از مجموعه کاخ‌های سلطنتی دوران شاه تهماسب است که در مرکز شهر قزوین قراردارد.
عمارت چهلستون قزوین که در میدان آزادی (سبزه میدان) قزوین قرار دارد در دوره صفویه و زمانی که قزوین پایتخت بود به کلاه فرنگی مشهور بوده است.
قزوین در زمان حکومت صفویان پایتخت ایران بوده و به همین دلیل دارای اماکن و موزه‌های تاریخی بسیاری است. قزوین از نظر تعداد اثر تاریخی رتبه نخست در ایران و سوم در جهان را دارد. یکی از نمونه‌های شاخص بناهای تاریخی استان قزوین کاخ صفوی چهلستون است.
قزوین به دلیل نزدیکی به پایتخت مقصدی آسان برای سفر است و شما میتوانید در یک آخر هفته با خودروی شخصی یا یا با تور قزوین به این مقصد تاریخی که بسیاری از زیباییهای آن ناشناخته مانده سفر کنید و از دیدنی‌های کم‌نظیر این شهر از جمله همین عمارت چهلستون دیدن کنید.
اطلاعات تاریخی و معماری بنا
کاخ چهل ستون یکی از زیباترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی شهر قزوین، در دوره صفویه بنا شده است. شاه تهماسب صفوی در سال ۹۵۱ (ه.ق) به دلیل حملات ترکان عثمانی تصمیم به انتقال پایتخت از تبریز به قزوین گرفت.
شاه تهماسب به معماران برگزیده کشور دستور داد تا باغی به شکل مربع در آن بسازند و در میان آن عمارت‌های عالی، تالار، ایوان‌ها و حوض‌های زیبا بنا کنند. شاه تهماسب صفوی بنای آن را از روی نقشه یک معمار ترک با شیوه شطرنجی خیلی کوچک ساخته است که دارای پنجره‌های چوبی بسیار ظریف و زیبا می‌باشد. عمارت کلاه فرنگی به همراه سر در عالی قاپو تنها بناهای باقی مانده از باغ صفوی هستند. این باغ خیلی بزرگ بود، طول آن از خیابان واقع در شمال سبزه میدان کنونی تا حیاط نادری و عرض آن نیز از جلوی اداره پست و تلگراف تا دیوار غربی شعبه بانک ملی امتداد داشت ولی خیابان‌ها مقدار زیادی از این باغ را از بین برده و بخش بزرگی هم به نام سبزه میدان به گردشگاه عمومی اختصاص یافت.
در این باغ ساختمان دو اشکوبه‌ای (دو طبقه‌ای) قرار دارد که از چهار سوی آن چهار خیابان احداث کرده بودند. خیابان جنوبی از دیگر خیابان‌ها طولانی‌تر، وسیع‌تر و بسیار تمیز و پاکیزه بود. دو سوی خیابان‌ها را چنارهای بلندی احاطه کرده و سر تا سر باغ از درختان میوه‌دار پوشیده بود.
دو حوض در شمال و جنوب عمارت قرار داشت که همواره آب از نهرهای پیرامون کلاه فرنگی داخل حوض می‌شد و از نهری که در وسط خیابان جنوبی بود به طرف حیاط نادری می‌رفت. این عمارت پیش از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی به کلاه فرنگی شاه طهماسب معروف بود. عمارت چهل ستون هشت گوش بوده و در دو طبقه به مساحت تقریبی ۵۰۰ متر مربع بنا شده است.
نقشه بنا دارای طرحی با محورهای چلیپایی(صلیبی) و برون گراست. طبقه اول بنا دارای سالن وسیعی است که در چهار طرف آن چهار اتاق با هندسه متفاوت از یکدیگر وجود دارد. بنا دارای چهار ایوان است که در گذشته باز بوده و جریان هوای مطبوعی از آن عبور می‌کرده ولی امروزه برای محصور کردن و حفظ تزیینات با پنجره بسته شده است . این بنا از نظر معماری طوری ساخته شده است که در تابستان هوای مطبوعی در داخل آن جریان داشته است. شیب درب ورودی آن باعث می شود که جریان هوا به مرکز هدایت شود. رواقی با ستون‌های آجری و قوس‌های نیم دایره گرداگرد این طبقه را در بر گرفته. ازاره سازی‌های آن با سنگ و بقیه آجری است. تقریباً تمامی بنا از نقاشی پوشیده شده است که متعلق به دوران صفویه و قاجار است.
طبقه اول بنا متعلق به دوران صفوی است در صورتی که طبقه دوم در دوران قاجار تغییرات بسیاری کرد. طبقه بالا نیز دارای یک سالن مرکزی است که از سالن بالا بزرگ تر است. چهار اتاق گوشواره در چهار طرف آن موجود است که در دوران قاجار به بنا اضافه شده. بر گرداگرد بنا غلام گردشی وجود دارد که در طبقه اول با ستون‌ها مدور آجری تزئین شده و در طبقه دوم با ستون‌های نازک چوبی قاجاری شکل گرفته است.
سقف طبقه اول دارای مقرنس زیبایی است و در کف آن یک حوض وجود دارد که در شمال و جنوب بنا هم همانند آن وجود دارد و جریان آب باعث می‌شود هوای مطبوعی داخل بنا جریان داشته باشد. البته اکنون فقط حوض مرکزی و جنوبی باقی مانده و مرمت شده است، اما حوض شمالی از بین رفته و جریان آب نیز برای جلوگیری از رطوبت قطع شده است.
تزئینات کاخ چهلستون قزوین
تقریبا تمام بنا از نقاشی پوشیده است سالن مهم‌ترین و زیباترین قسمت ساختمان است. به دلیل تغییر کاربری بنا در دوران پهلوی به فرمانداری نقاشی‌های روی دیوارها و مقرنس‌های سقف آسیب‌های فراوان دیده گچکاری و سفید کردند و چون گچ روی سطح صیقلی نقاشی‌ها نمی‌‌چسبید بیشر آن‌ها را محفوظ کردند که این کار آسیب زیادی به تزئینات بنا وارد کرده است. دهانه‌هایی که سالن را به ایوان‌ها متصل می‌کند دارای قوس‌هایی است که تعداد و تنوع آن‌ها، ادوار مختلفی را که بر این بنا گذشه نشان می‌دهد. ساختمان طبقه دوم تالار بزرگی است که از هر سمت ارسی‌های پهن ۵ چشمه بلندی داشتند. پلان آن مربع شکل است و در ۴ طرف آن چهار گوشواره (اتاقک‌هایی در دو گوشه فضا که در طبقه بالاتر قرار گرفته است) قرار دارد که در دوره قاجار به بنا اضافه شده است.
غلام گردش دور تا دور بنا را حتی در طبقه دوم نیز احاطه کرده که در آن ستون‌های چوبی صاف و ظریف کار گذاشته‌اند که متعلق به دوران قاجار است. سقف غلام گردش و تالار ، قاب خنچه پوش بوده که در گذشته دارای نقاشی بوده ولی امروزه با یک لایه رنگ سبز تیره پوشیده شده است. این کاخ نمونه زنده‌ای از تنوع معماری در دوران صفویه است و بنایی هشت گوش بر سکوی ۳۰ سانتی متر است.
اطراف ایوان دارای ستون‌های استوانه‌ای آجری با قوس‌های نیم دایره است که در دوره قاجار اضافه شده است.
تالار دارای چهار شاه نشین است و به احتمال زیاد در تعمیرات بعدی ابعاد آن تغییر پیدا کرده است. طبقه دوم از تزئینات و نقاشی‌هایی پوشیده شده که غیر از چند تابلو چیزی از آن‌ها باقی نمانده است.
روی دیوارهای این بنا ۳ لایه نقاشی وجود دارد که لایه اول مربوط به دوران صفوی، لایه دوم مربوط به مکتب دوران صفوی، لایه سوم مربوط به دوره قاجار است. در دوران صفوی در نقاشی‌ها از آب رنگ استفاده می‌کردند و رنگ‌ها ملایم‌تر بود ولی در دوران قاجار از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌کردند و رنگ‌ها کمی تندتر شد.
نقاشی‌های دوره صفوی مینیاتور بوده نگار‌گری با خطوط نرم از پیچ و خم انحنای اندام مردان و زنان که از خصوصیات نقاشی دوره صفوی است کاملا مشهود است. هنرمندان در این دوره در ترسیم مناظر عاشقانه بسیار چیره دست بودند و اشخاصی که نقش شده‌اند به قدری ظریف و باریک هستند. حوض قسمت مرکزی بنا در گذشته سنگ مرمر حجاری بوده است که امروزه به صورت سنگ مرمر ساده مرمت شده است.
کف بنا در گذشته آجر فرش بوده ولی امروزه با سفال‌هایی که سفارش میراث فرهنگی صورت گرفته فرش شده است. دسترسی طبقه پایین و بالا در گذشته از طریق راه پله شرقی بوده که امروزه مسدود شده است و ورود از راه پله شمالی است. این راه پله نیز در گذشه آجر فرش بوده ولی امروزه با سنگ مرمر مرمت شده است. سالن بالا دارای ارسی‌های زیبایی است.
امروزه کاخ چهلستون تبدیل به موزه خوشنویس استان شده است.
مجله اینترنتی گردشگرری سپاهان (کوله)
پریسا همایونی
