مجموعه باغ و عمارت بهلگرد در ۲۰ کیلومتری شرق بیرجند در سمت جنوبی جاده زاهدان قرار داشته و مورد استفاده شوکت الملک و خاندان علم بوده است.
مجموعه باغ بهلگرد یک مجموعه کامل شامل عمارت، اندرونی و بیرونی، مکان اسکان خدمه، حمام و همچنین یک یخچال طبیعی در فاصله ۱۳۰ متری باغ می باشد. این باغ که بر روی زمین شیبدار ساخته شده به منظور مهار شیب زمین از جنوب به شمال به صورت یکسانی مدون شده است.
ورودی باغ بهلگرد خراسان جنوبی (عمارت بهلگرد) دارای سردری ساده با درب چوبی دو تکه می باشد که با گل میخ های کروی تزئین شده است. طاق نماهای کم عرض و کم عمق، فضای هشتی را تشکیل می دهد که بعد از ورودی قرار گرفته است. محوطه اندرونی در امتداد هشتی واقع شده و فضای نسبتاٌ وسیعی را به خود اختصاص داده است.
در میان این محوطه، استخری به شکل چهار ضلعی به چشم می خورد و عمارت اندرونی باغ در ضلع جنوبی در دو طبقه ساخته شده است.
باغ بهلگرد در واقع قسمت بیرونی بناست. محور اصلی باغ یک محور شمالی – جنوبی است که با دو ردیف درخت کاج در طرفین محصور شده و تناسب محور اصلی شبیه به تناسب محور باغ اکبریه است. اولین محور فرعی عمود بر محور اصلی که تا حصارهای اطراف امتداد پیدا می کند دارای یک ردیف کاج در طرفین است. دومین نقطه مکث فضایی در محور اصلی، صفه جلوی عمارت است که نحوه خاص قرارگیری درختان – به صورت مثلث یا قطاعی از دایره – یک پیش فضای ورودی را تعریف می کند. همانند دیگر باغ های بیرجند، گستردگی عمارت در جهت شرقی – غربی یک محور عملکردی عمود بر محور اصلی را ایجاد کرده با این تفاوت که محور اصلی تا جلوی عمارت امتداد پیدا نمی کند و صفه، حوض و مجموعه درختان یک انقطاع فضایی ایجاد می کند. حیاط جنوبی که در واقع اندرونی باغ است دارای هشتی ورودی از سمت غرب است. نمای عمارت اصلی در این حیاط شبیه به نمای عمارت اصلی باغ اکبریه ولی با تقسیمات پنج تایی که بر روی صفه ای قرار گرفته است.
وجود تخت گاه هشت ضلعی وسط استخر در مقیاس کوچکتر نسبت به باغ اکبریه، حصار و چهار برج اطراف آن و گشودگی فضای دید در جهت شمالی محور اصلی از دیگر ویژگی های باغ بهلگرد می باشد. الگوی سکونت در باغ های ایرانی خارج از شهر غالباً به قصد اقامت موقت یا توقف بین راهی احداث و مورد استفاده قرار می گرفته، لذا سکونت در آن، تابع شرایط کوتاه مدت بوده است. در حالی که اگر اقامت ثابت در تمام فصول جریان داشته باشد طبعاً معماری و اجزای باغ متفاوت خواهد شد.
نگاهی به باغ های ایرانی همچون باغ فین کاشان، باغ شاهزاده ماهان، باغ هشت بهشت اصفهان و باغ جهان نمای شیراز نشان می دهد که کوشک برای فصول خاصی طراحی شده یا باغ در مسیر واقع شده و به قصد اقامت کوتاه اند. حتی در باغ شاهزاده کرمان تنها یک عمارت در باغ وجود دارد و روستایی مجاور آن شکل نگرفته، اغلب باغ های بیرجند تابع این الگو نبوده و شیوه دیگری را برای سکونت ارائه کرده است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
آناهیتا جعفری
