گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
هر چند امروزه دیگر روستاها به بکری سابق نیستند اما حال و هوای روستایی و نوستالژی شیرین پرسه در روستا، هنوز هم گمشده شهرنشینان است. تعریف گردشگری روستایی به‌طور ساده به عنوان مسافرت به نواحی روستایی تعریف می‌شود. نمونه‌های زیادی از انجام فعالیت‌های گردشگری در نواحی روستایی همچون فعالیت‌های مبتنی بر طبیعت، جشنواره‌ها، وقایع میراث، جاذبه‌های مبتنی بر جامعه بومی، گردشگری کشاورزی، نمایشگاه‌های هنری و صنایع دستی و تئاتر اجتماع محلی وجود دارد. در کشورهایی مانند کشور ما هر روز که می‌گذرد روستاهای بیشتری بر اثر مهاجرت متروکه می‌شوند که دلیل اصلی آن هم مشکلات اقتصادی، کمبود شغل و امکانات رفاهی در روستاها است. گردشگری روستایی می‌تواند راهی برای جلوگیری از این امر باشد. از این رو بر آن شدیم تا در میزگردی با حضور آقایان مازیار آل داود، پدر بوم گردی در ایران، رضا خلیلی ورزنه کارشناس ارشد جغرافیای طبیعی و اقلیم شناسی و مؤسس اقامتگاه بومگردی چاپاکه در ورزنه، کامران هارونی کارشناس مسئول اقامتگاه‌های بومگردی و گردشگری روستایی سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان، مجید دانش مبرهن دانش آموخته اولین دوره راهنمای گردشگری در اصفهان و طراحل سمبل ملی راهنمایان گردشگری ایران و خانم‌ها مرضیه قادری مؤسس مهمانسرای بیراهه در روستای مصر و فریده مکاری کارشناس ارشد مدیریت جهانگردی و …… به بحث و گفت و گو پیرامون این موضوع بپردازیم. همه ما میدانیم که به دلیل باز شدن فضای سیاسی و اجتماعی کشور در سال‌های اخیر بحث رونق کسب و کارهای گردشگری بیش از پیش مطرح است حال می‌خواهیم به این مساله بپردازیم که با توجه به حساسیت کار در روستاها هم از نظر پذیرش گردشگر و هم واکنش جامعه محلی و اثر گذاری گردشگران بر آنها تا چه حد دست ما در ادامه توسعه گردشگری در روستاها باز است و چه خط قرمزهایی در مسیر توسعه گردشگری روستایی وجود دارد.
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
هارونی: همانطور که میدانیم گردشگری روستایی شامل خدماتی همچون اقامت، پذیرایی، صنایع دستی و … می‌باشد. گردشگری روستایی مقوله نسبتاً جدیدی است که سازمان از حدود سه سال پیش به طور جدی به آن پرداخته است. استان اصفهان ۲۳ روستای هدف گردشگری دارد و یکی از استان‌های کشور از نظر تعدد روستای هدف گردشگری می‌باشد. اعتباراتی از طرف سازمان کل برای ایجاد زیرساخت‌های گردشگری در روستاها از سال گذشته در نظر گرفته شده است. البته بخش خصوصی در حوزه اقامتگاه‌ها در استان اصفهان صاحب نام است و برای حدود ۷۰ اقامتگاه‌ها تاکنون مجوز بهره برداری صادر شده و انشالله تا اواخر تابستان به حدود ۱۴۰ عدد می‌رسد. یک سری طرح‌های ضربتی نیز از طرف سازمان در جهت توسعه گردشگری روستایی و صنایع دستی اجرا شده که از نظر اشتغال زایی شاهد اتفاق‌های خوبی بوده‌ایم. همچنین درصدد هستیم که هم از نظر ریالی و هم از نظر تعدد تسهیلات بیشتری را در نظر بگیریم.
در خصوص طرح ضربتی باید بگویم که سازمان بر آن است تا به کمک بخشداری‌ها و دهداری‌ها شرکت‌های تعاونی گردشگری در روستاهای هدف گردشگری تشکیل شود تا مشارکت جوامع محلی هر چه بیشتر به کمک ما بیاید. متاسفانه در روستاها در بحث گردشگری گاهی سرمایه گذار فقط به فکر سود خودش است و جوامع محلی را به عنوان ذینفع در نظر نمی‌گیرد و همین امر باعث می‌شود طرح به خوبی پیش نرود و با شکست مواجه شود.
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
یک بحث چالش برانگیزی که همیشه بین مالکین اقامتگاه‌ها و سازمان میراث وجود دارد این است که تعداد مجوزها را محدود کنند. نظر شما درباره اعطای مجوز اقامت گاه‌های بوم گردی برای متقاضیان جدید در منطقه خودتان و دیگر مناطق چیست؟
خلیلی: این موضوع بستگی به موقعیت و شرایط روستا دارد. باید موقعیت استراتژیک گردشگری روستا را در نظر گرفت. مثلاً خود کوهپایه چندان جاذبه خاصی ندارد و توریست حداکثر یک شب در آنجا اقامت می‌کند ولی می‌تواند با طی ۵۰ کیلومتر به ورزنه برسد و دو شب و سه روز از جاذبه‌های متنوع در قالب تور دیدن کند. از این رو به نظر من نیاز به وجود اقامتگاه‌های بیشتر در ورزنه احساس می‌شود. متاسفانه ما هنوز نتوانستیم اسم ورزنه را در لونلی پلنت بیاوریم حتی گردشگران زیادی خواستند به ما کمک کنند در این باره ولی هنوز موفق نشده‌ایم و اگر این اتفاق بیافتد دیگر نمی‌توانیم با این شرایط میزبان حجم انبوه گردشگران در ورزنه باشیم
قادری: آگه قرار باشد پایداری در گردشگری را در نظر بگیریم در روستایی کویری مثل مصر یک سری مشکلاتی مثل کم آبی داریم و بر همین اساس من فکر می‌کنم صدور مجوز برای فعالیت اقامتگاه جدیدی در مصر کار خوبی نباشد. من یک غریبه هستم که به مصر رفتم و سرمایه زیادی را به روستا برده‌ام. من واقعاً نگران محیط زسیت روستا هستم ولی متاسفانه خود اهالی خیلی به این مساله توجه نمی‌کنند. بارها خواستم آنها را با هم متحد کنم تا بتوانیم در جهت حفظ منابع طبیعی در روستا گام برداریم و بتوانیم حتی گردشگری کشاورزی ایجاد کنیم در آن منطقه ولی استقبالی نکردند. الان مصر تبدیل به منطقه‌ای شده که وقتی گردشگران خارجی به آنجا می‌آیند می گویند اینجا اصلاً حس روستا به ما دست نمی‌دهد و حس می‌کنیم وارد یک دهکده توریستی شده‌ایم. الان طوری شده که تمام خانه‌های روستا دارند به اقامتگاه سنتی تبدیل می‌شوند در صورتی که گردشگران دقیقاً به خاطر حس تجربه اقامت در یک خانه روستایی و دیدن مردم و سبک زندگی روستایی به مصر و امثال آن سفر می‌کنند. سال ۹۰ وقتی برای اولین بار به منطقه رفتم خیلی از جاها مثل پیست سافاری مصر کاملاً بکر بود به طوری که حتی هر کسی نمی‌توانست به راحتی به آنجا برود اما الان طوری شده که به راحتی با خودروی پراید به آنجا می‌روند.
آقای آل داوود با توجه به تجربیات فراوانی که از تعامل با مردم محلی و گردشگران داشتید در توسعه گردشگری روستایی نه تنها در منطقه خودتان بلکه در دیگر مناطق نیز باید گوش به زنگ چه چیزهایی باشیم و حواسمان به چه معضلاتی باید باشد؟
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
آل داوود: جای شکرش باقی ست که حداقل برای بعد از این داریم برنامه ریزی می‌کنیم چون جایی مثل مصر دیگر نمی‌تواند روستا شود و به خاطر شلوغی و ازدحام کم کم دارد جذابیتش برای گردشگران خارجی را از دست می‌دهد. مصر بدون هیچ برنامه ریزی و نیاز سنجی تبدیل به یک روستای مقصد گردشگری شد و الان این وضعش هست. من بارها گفته‌ام که جاذبه روستایی از نظر گردشگران خارجی همان خانه‌ها و سبک زندگی ساده روستاییان است. از طرفی روی منابع روستایی مثل آب هم هیچ برنامه ریزی نشده است. تمام منابع آبی روستای مصر دارد صرف گردشگری می‌شود. تصور کنین که روستایی با ۱۵۰ نفر جمعیت به یک باره آخر هفته ۲۰۰۰ نفر جمعیت داشته باشد که همه آنها هر روز می‌خواهند بعد از تفریح در ریگ‌ها دوش بگیرند. در نتیجه باعث شده کشاورزی در روستا به سمت تعطیل شدن پیش برود.
ای کاش از اول قانون می‌گذاشتند که هر کسی فقط می‌تواند در اتاق‌های خانه خودش از گردشگران پذیرایی کند مطمئناً اینطوری صاحبخانه هم هر کسی را در خانه‌اش راه نمی‌داد و همه چیز خیلی تحت کنترل تر پیش می‌رفت. اما الان مصر پاتوق گردشگران داخلی شده که موج موج به آنجا می‌آیند و متاسفانه رفتار مسئولانه هم ندارند
پس شما معتقدید که قوانین باید بازنگری و اصلاح شوند؟
آل داوود: بله صد در صد. باید به آنهایی که موفقتر بوده‌اند امکان توسعه داد. گردشگری روستایی فقط اقامتگاه نیست و از ده‌ها راه مختلف می‌توان در روستاها درآمد کسب کرد البته ناگفته نماند که قوانین باید یا برای همه باشد یا برای هیچ کس نباشد
هارونی: دقیقاً. همینطور که گردشگران به مکانی برای اقامت نیاز دارند به میوه فروشی و نانوایی و قصابی هم نیاز دارند
آل داوود: آفت دیگر برای مناطقی از این قبیل تسهیلات ۱۰۰ میلیونی بود که منی که پدربزرگ بومگردی هستم بعد از ۲ سال نتوانستم آن را بگیرم اما راننده اتوبوس آنجا آن وام را گرفت و اقامتگاه زد. در صورتی که به نظر من باید به آن راننده فقط برای خرید یک اتوبوس جدید یا تجهیز همان اتوبوس قدیمی‌اش وام داده می‌شد. اگر اتوبوس نباشد گردشگر چطور می‌تواند به روستای ما سفر کند؟!
مکاری: بر اساس تجربه‌ام در خور بنده هم فکر می‌کنم بهتر است در برخی روستاها برای درست عمل کردن جوامع محلی نیاز به دستور والزام قانونی باشد.
حال اگر بخواهیم از زاویه‌ای دیگر به موضوع بپردازیم راهنمایان گردشگری که به نوعی رابط بین جوامع محلی و گردشگران هستند چطور می‌توانند در فرهنگ سازی در جهت به حداقل رساندن آسیب‌های فرهنگی و زیست محیطی تأثیر گذار باشند؟
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
دانش: در ابتدا باید ببینیم روستاگردی یعنی چه؟ در روستاگردی به معنای واقعی گردشگر با مردم محلی و چند روزی را به سبک آنان زندگی می‌کند و در آخر هم به خاطر اقامتش هزینه‌ای را پرداخت می‌کند. این دقیقاً الگویی ست که باید به دنبالش باشیم. عقیده من بیشتر بر تقویت روستاگردی برای گردشگران داخلی ست تا خارجی. به دلیل اینکه ممکن است گردشگران خارجی به راحتی با شنیدن کلامی نابخردانه از منظر سیاسی مقصد خود را تغییر داده و به ایران سفر نکنند. اما هم میهنان عزیزمان شناخت کامل و جامعی از شرایط کشور دارند. و اما در مورد گردشگران داخلی‌مان مساله این است که انگار سفر می‌کنند ولی در واقع سفر نمی‌کنند. بزرگ‌ترین اشتباهی که من فکر می‌کنم با آن روبه رو هستیم نداشتن درک درست از تعریف‌هاست. یک گردشگر وقتی تصمیم به روستاگردی می‌گیرد دیگر نباید انتظار داشته باشد سرویس‌های بهداشتی در روستا با کیفیت عالی باشند و …. به عقیده بنده صنعت گردشگری بر خلاف چیزی که همه فکر می‌کنند یک صنعت خدماتی نیست بلکه صنعت خاطره فروشی است. ممکن است گردشگر با حداقل امکانات، سفرش را به پایان رسانده باشد اما خاطرات ناب و دل انگیزی در طول سفر برایش رقم خورده باشد و باعث بشود حداکثر رضایت را از سفرش داشته باشد ۵۰ درصد مشکلات با آموزش راهنمایان برطرف می‌شود چون ۵۰ درصد اجرای یک تور بر عهده راهنماست و ۵۰ درصد دیگر خواسته خود مسافرین. اول باید روی مدیران و برنامه ریزان تور فرهنگ سازی شود و بعد مناطق پذیرنده تور. باید در ارائه خدمات استانداردهای اجباری تعریف کرد اما مشابه سازی را حذف کرد به این معنی که هر روستایی برای خودش جاذبه‌ای منحصر به فرد باشد.
آیا سازمان برنامه‌ای برای آموزش و توانمند سازی جوامع محلی در نظر دارد؟
هارونی: از اسفند ۹۴ این دوره‌ها شروع شد اما متاسفانه هنوز سرفصل‌هایی برای اقامت گاه‌های بومگردی از جانب اداره آموزش تهران ارائه نشده است. البته در این مسیر از بخش خصوصی کمک گرفته‌ایم و در حال تدوین سرفصل‌های آموزشی و ارائه آن به سازمان کل هستیم. منتظر تشکیل انجمن صنفی اقامت گاه‌های بومگردی هم هستیم تا انشالله تمامی کارهای مربوط به آن توسط خود انجمن پیگیری شود
آل داوود: باید شرایط ورود به این حوزه به قدری سخت باشد که هر کسی بدون هیچ علم و آگاهی رو به گرفتن مجوز اقامتگاه بومگردی نیاورد. باید فقط به افرادی که دارند درست کار می‌کنند اجازه توسعه فعالیت داده شود. اگر از ابتدا شخصی در هر روستا تعیین می‌شد که به عنوان ترمینال گردشگران را وارد کند و بین اقامتگاه‌ها توزیع کند همه چیز مدیریت شده پیش می‌رفت. الان شغل اول روستاییان شده احداث اقامتگاه و کشاورزی و دامداری شغل فرعی‌شان شده در صورتی که باید کاملاً برعکس باشد. البته هستند افراد خلاقی که با کارهایی همچون زنبیل بافی، رب انارگیری و سفالگری توانسته‌اند از قبل ورود گردشگران برای خود درآمد ایجاد کنند
قادری: روستاییان عزیز ما علم مرتبط با گردشگری ندارند و متاسفانه حتی علاقه‌ای به یادگیری آن هم ندارند. مثال عینی آن دوره‌های کارآفرینی گردشگری روستایی ست که دوست خوبم خانم مکاری آنها را برگزار کردند و از روستای مصر هیچ کس به جز من در آن کلاس‌ها حضور پیدا نکرد و همه حتی این دوره‌ها را مسخره می‌کردند. این مساله واقعاً برای آن منطقه نگران کننده است. جالب اینجاست که توریست‌های خارجی خیلی بهتر از داخلی‌ها منطقه را درک می‌کنند و در پی آن مسئولانه رفتار می‌کنند.
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
هارونی: متاسفانه روستاییان ما فکر می‌کنند گردشگری روستایی فقط محدود به اقامت و پذیرایی است و هیچ یک از انها کوچک‌ترین توجهی به پایداری زیست محیطی گردشگری در روستا نمی‌کند. باید ظرفیت قابل تحمل هر منطقه را در نظر داشت و بر اساسان گردشگری را در آن منطقه توسعه داد. متاسفانه ما هنوز خودمان هم به عنوان یک سازمان دولتی به این نتیجه نریسیدیم که آیا صدور مجوزها را متوقف کنیم یا نه. اگر می‌شد در قالب یک شرکت تعاونی یا یک کمپ بزرگ همه سرمایه گذاران یکی می‌شدند و فعالیت می‌کردند همه به نسبت سهمشان بهره مند می‌شدند و مسائل به راحتی کنترل و مدیریت می‌شد
قادری: اگر سازمان هر چند ماه یکبار دوره‌هایی برگزار کند و تمدید اعتبار مجوز اقامت گاه‌های بوم گردی فعالین را منوط به شرکت در آن دوره‌ها بکند بسیاری از مشکلات حل خواهد شد
هارونی: گذاشتن دوره‌های آموزشی و توانمند سازی جوامع محلی و همچنین رتبه بندی اقامتگاه‌ها به طور جدی و با حساسیت بیشتر جز برنامه‌های آتی سازمان میراث است. ما ابزارهای بسیاری داریم تا درجه یک اقامتگاه را پایین به یاریم یا حتی به کلی آن را از اعتبار ساقط کنیم اما قبل از آن در دستور کارمان است که میزان جاذبه‌های هر منطقه و همچنین ظرفیت قابل تحمل آن مکان را بسنجیم و بعد بر اساس آن راجع به مجوزها تصمیم بگیریم. همچنین لازم به ذکر است که در دستور کارمان توجه بیشتر به جنوب و غرب استان را قرار داده‌ایم. طرح دولت این است که در هر روستایی که حداقل یک جاذبه تاریخی فرهنگی یا طبیعی دارد یک اقامتگاه بومگردی هم وجود داشته باشد الان در غرب استان با این همه ظرفیت اقامتگاه‌های بوم گردی انگشت شمارند
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
مکاری: یک دوره آموزشی یک ماهه کارآفرینی گردشگری در منطقه خورو بیابانک برای مردم محلی برگزار کردم که انتظار مشارکت بیشتری از جانب مردم محلی داشتم. متاسفانه سیستم مدیریتی سازمان میراث درگیر چارچوب‌های خشک شده و خلاقیتی که برای کشوری که دارد به سمت گردشگری پیش می‌رود را ندارد به خصوص در مدیریت شهرستان‌های هدف گردشگری و شاید نیاز باشد مدیران مناطق بیشتر توجیه شوند. تیم‌هایی که باید با استفاده از کارآفرینان برتر محلی شکل بگیرد و هر ماه عملکرد مردم محلی رصد و پایایش شود و تذکراتی بر اساس آنها داده شود وجود ندارد. خیلی خوب می‌شود اگر هر ماه جلسه‌ای با مدیران و کارآفرینان روستاهای هدف گردشگری در همان روستاها گذاشته شود و در این جلسات از دهیاران تا دانش آموختگان گردشگری همگی حضور داشته باشند و برنامه‌های راهبردی مثلاً برای ۶ ماه آینده در آن روستا ریخته شود. از مالکین اقامت گاه‌ها بخواهیم چطور عمل کنند و اگر نکردند با آنها چطور برخوردکنیم و یا چه چیزهایی را از آنها خلع کنیم آقای آل داوود به موضوع خوبی اشاره کردند که فقط به آنهایی که درست عمل کرده‌اند اجازه توسعه فعالیت بدهیم. باید نیازهای هر روستای گردشگری تعریف و مشخص شود و اعلام شود که الویت مجوز دهی ما بر اساس نیازهای جدید روستاست. همچنین تسهیلات را فقط به افرادی تعلق می‌دهیم که در حوزه نیازهای جدید روستا بخواهند فعالیت کنند. از طرفی به دلیل گستردگی فعالیت سازمان میراث انتظار سختی هست که بتواند تمامی پایش ها را به تنهایی انجام دهد و شاید بهتر باشد مساله پایش را همان تیم‌هایی که ماهی یکبار تشکیل جلسه می‌دهند دنبال کنند. این طور می‌شود که مردم متوجه می‌شوند که پول درآوردن از راه گردشگری دیگر به اسانی گذشته نیست و نیاز است علم و اگاهی و توانایی‌شان را در این حوزه بالا ببرند و به سمت گردشگری پایدار پیش بروند.
کلام پایانی …
مازیار: باید بر اساس عرضه و تقاضا پیش برویم و رقابت سالم بین اقامتگاه‌ها ایجاد کنیم. قانون دشمن ندارد لذا باید قانونی سفت و محکم، ظرفیت سنجی و برنامه و چشم اندازی در توسعه گردشگری روستایی وجود داشته باشد. باید اقامتگاه‌ها آمار بدهند. وجود سایتی شبیه تریپ ادوازیر برای ایران بسیار ضروری است که مسافر چه ایرانی و چه خارجی بتواند درباره اقامتش نظر و رتبه بدهد
مکاری: ابلاغ قانون‌ها به نمایندگی شهرستان‌ها باید جدی‌تر صورت گیرد و اجرا شود. تیم‌های پایش باید در روستاها تشکیل شوند و موظف باشند هر ماه گزارش جلساتشان را به سازمان ارائه کنند و سازمان بر اساس آن گزارش‌ها اقدام کند. حتماً به متقاضیان مجوز در هر زمینه‌ای از روستا قبل از مجوز دهی آموزش همه جانبه داده شود و این کلاس‌ها حتماً هزینه بر باشند تا هر فردی با داشتن یک خانه‌ای که دیگر نمی‌داند آن را چکار کند نیاید و درخواست صدور مجوز اقامتگاه بکند
دانش: در مورد مقاصد سفر، به جای اینکه جزیره‌ای عمل بکنیم و یک جای خاص فقط مطرح باشد بیاییم مسیرهای سفر طراحی کنیم و به اصطلاح مارکوپولویی برنامه بریزیم این برنامه ریزی به دلیل تنوعی که ایجاد می‌کند بسیار جواب می‌دهد و به تمرکز زدایی نیز کمک می‌کند.
خلیلی: اگر سرمایه گذار فقط دید اقتصادی داشته باشد به قطع شکست می‌خورد لذا باید با عشق کار کند. باید به این کار به عنوان یک شغل دوم نگاه کند نه منبع درآمد اصلی
قادری: سازمان منابع طبیعی، محیط زیست و گردشگری اگر بیایند با هم مشارکت و برنامه ریزی کنند می‌توان امید داشت که گام‌های مثبتی در جهت توسعه پایدار گردشگری برداشته شود.
گردشگری روستایی؛ محتاطانه یا جسورانه؟ / گردشگری
نویسنده : بهاره بستام رخ
