اردبیل در شمال غربی ایران با قدمتی بیش از ۳ هزار سال از شهرهای باستانی ایران به شمار می رود و آثار تاریخی زیادی را در خود جای داده است. یکی از مهمترین آثار تاریخی این منطقه، کاروانسراها هستند که به دلیل موقعیت مکانی خاص این استان شکل گرفته اند. با توجه به اینکه اردبیل در حاشیه راه ابریشم قرار گرفته در گذشته کاروان های تجاری و نظامی زیادی از آن عبور می کردند و به همین دلیل کاروانسراهای زیادی در این منطقه ساخته شده که اگرچه تعداد زیادی از آن ها امروز از بین رفته اند اما هنوز هم می توان معماری تماشایی تعدادی از آن ها را در اردبیل به تماشا نشست. یکی از جذاب ترین کاورانسراهای اردبیل، کاروانسرای سنگی صائین در نیر اردبیل است که قدمت آن به زمان صفوی برمی گردد. می خواهیم درباره کاروانسرای سنگی صائین حرف بزنیم، در ادامه ما را همراهی کنید.
کاروانیان کسانی بودند که به صورت دسته جمعی و قافله ای در بیابان ها حرکت می کردند تا از خطر راهزن ها در امان باشند. در گذشته کاروانسراها در مسیر راه ها ساخته می شدند تا مسافران کاروان های مختلف در طول سفر خود مدتی را در آن جا استراحت کنند. ساخت کاروانسرا از دوران باستان در ایران رایج بوده و اساس معماری آن ها در طول قرن ها تغییر چندانی نکرده سات به طوری که همه آنها فقط یک ورودی دارند و در آن ها اتاق هایی در گرداگرد حیاط ساخته شده است.
سلسله صفوی نقطه عطفی در تاریخ ایران بعد از اسلام به شمار می رود؛ پادشاهان صفوی و به ویژه شاه عباس اول می دانستند که برای رونق تجاری باید بر تجارت و بازرگانی تمرکز کنند و برای رسیدن به این هدف باید راه ها تعمیر و کاروانسراها ساخته شود. شاه عباس اول توجه زیادی به راه ها و ساخت کاروانسراها داشت به طوری که امروز کاروانسراهای زیادی از دوران صفوی به جای مانده است. یکی از این کاروانسراهای زمان صفوی کاروانسرای سنگی صائین در استان اردبیل است، کاروانسرایی که به فرمان شاه عباس اول در جاده اردبیل – سراب در ۱۰ کیلومتری شهر نیر بنا شده و امروز از جاذبه های تاریخی تماشایی این منطقه به شمار می رود. کاروانسراهای استان اردبیل به خوبی نمایانگر گذشته پر رونق این منطقه است و نشان می دهد که اینجا از نقاط فعال اقتصادی بوده است.
زمان صفوی دوره طلایی ساخت کاروانسراها بود به طوری که در این دوره ۹۹۹ کاروانسرا ساخته شده که کاروانسرای سنگی صائین یکی از آن هاست و به خاطر مرمت هایی که در سالیان اخیر بر روی آن انجام شده ظاهری جذاب و دیدنی دارد. شاید با دیدن این بنا اول از همه تحت تاثیر معماری متفاوت آن قرار بگیرید و این سوال برایتان ایجاد شود که اولا چرا این بنا سنگی ست و ثانیه چرا تا این حد سرپوشیده است؟ همه این ها به شرایط اقلیمی این ناحیه برمی گردد. برای ساخت این بنا از سنگ استفاده شده و ماده متصل کننده سنگ ها به هم ساروج بوده است. دلیل سنگی بودن این بنا این است که سنگ های زیادی در این منطقه وجود دارد و از طرفی سنگ ها استحکام زیادی به بنا می دهند. به عبارتی، سنگ از مصالح کوهستانی و بومی اطراف است و با توجه به اقلیم سرد منطقه می تواند منجر به پایداری بیشتر بنا شود.
با توجه به اینکه این ناحیه منطقه ای سردسیر به حساب می آید برای ساخت بنا به شرایط آب و هوایی توجه خاصی شده تا بنایی ایجاد شود کاملا مطابق با شرایط محیطی اطراف. این کاروانسرا در یکی از پر برف ترین گردنه های ایران یعنی گردنه صائین ساخته شده برای همین معماری آن به گونه ای است که به راحتی بتوان از ورود برف و بوران به داخل بنا جلوگیری کرد. اینکه این کاروانسرا در گردنه ای مرتفع و برف گیر ساخته شده نشان می دهد که این مسیر در آن دوران اهمیت زیادی داشته است.
کاروانسرا کاملا بسته و سرپوشیده ساخته شده تا در برابر وزش بادهای سهمگین، تگرگ های بهاری و پاییزی و همینطور برف و سرما مقاوم باشد و این طور که معلوم است در داخل بنا هم از بخاری های زیادی استفاده می شده تا کاروانیان و مسافران گرم شوند. چارپایان کاروانیان هم در جایی در مرکز کاروانسرا برده می شدند، قسمتی که در مقایسه با فضاهای مجاور، ورودی های نسبتا بزرگ تری دارد.
در داخل بنا پله هایی هست که منتهی به بام کاروانسرا می شوند، بامی مربعی شکل که در بخش مرکزی آن گنبدی سنگی قرار گرفته است. در واقع، در مرکز بنا فضایی مربعی شکل به چشم می خورد که بر روی آن گنبد سنگی کوچکی قرار گرفته که زیبایی و جذابیت خاصی را به بنا داده است. بر روی سقف روزنه های کوچکی دیده می شود که به احتمال زیاد برای عبور نور و تهویه تعبیه شده اند و با دیدن حداقل اندازه ای که برای این روزنه ها در نظر گرفته شده به خوبی می توان به شدت هوای سرد این منطقه پی برد. از بالای کاروانسرا چشم اندازهای جذابی از طبیعت اطراف وجود دارد که نظرتان را به خود جلب می کند.
کاروانسرای سنگی صائین که به کاروانسرای شاه عباسی هم شناخته می شود در لیست آثار ملی ایران قرار دارد و یکی از مهمترین آثار تاریخی ایران است. نزدیک ترین شهر به کاروانسرای سنگی صائین شهر نیر است که پیشنهاد می کنیم سری به آن بزنید، به رستوران هایش بروید و غذاهای محلی مثل آش دوغ را امتحان کنید و از محلی ها محصولات لبنی مثل عسل و لبنیات بخرید. اگر خیال دارید تا چند روزی را بیشتر در این منطقه بمانید و به دنبال محلی مناسب برای اقامت می گردید باید به شهرستان سراب بروید در اینجا هتل ها و مکان ها اقامتی خوبی برای اقامت پیدا می کنید. در سفر به استان اردبیل حتما از کاروانسرای سنگی صائین دیدن کنید، کاروانسرایی که روزگاری مامنی گرم و امن برای مسافران خسته بود و خیلی از تجار و کاروانیان برای رسیدن به آن و فرار از سرما لحظه شماری می کردند.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
سمانه وفایی نژاد
