چشم زخم

چشم زخم در باور ایرانیان

باور به چشم زخم و آسیب رسانی به دیگران از راه آزورزی و چشم شوری یکی از باورهای کهن ایرانیان از دیرباز تاکنون است . این باور بیشتر از اینکه یک باور دینی و اسلامی باشد ، باور و نگرشی ایرانی است .

ایرانیان بر این باور بوده اند که برخی از کسان (افراد) با شوری چشم خود ، توان آسیب رساندن به دیگران و دیگر چیزها را دارند و با نگاه های شوم خود می توانند گزندی بسیار برسانند.

آسیب رسانی از راه چشم برای آزورزی (حسادت) با خرد پذیرفتنی نمی نماید و هم اکنون نیز بسیاری از پژوهشگران این باور را پنداری نادرست می انگارند اما نیک است یادآور شویم که بسیاری از پدیده های دیگر در این جهان با خرد سازگار نیست اما براستی وجود دارد .

با این حال این باور کهن در میان ایرانیان و برخی دیگر از کشورهای جهان همچنان بزندگی خود ادامه می دهد و بیشتر مردمان در این کشورها بدین باور پایبندند .

پژوهشگران مسلمان بر این باورند که درباره ی چشم زخم تندروی فراوانی انجام گرفته است تا جایی که با همه گیر کردن این باور ، شهروندان بیکدیگر بدگمان شده و از هم گریزان شده اند ، در حالی که اگر چشم زخمی در کار باشد از سوی یک یا دو تن در یک شهر انجام می شود، نه بیشتر یا همه ی مردمان آن شهر .

در شاهنامه که بازنمود و نماینده ی باورهای کهن ایرانیان است ، اشاره های بسیاری به چشم زخم شده است و اینگونه که پیداست این باور کهن ، پیشینه ای چند هزارساله در ایران دارد .

برای نمونه می توان به سوختن سپند (اسفند – دشتی ) برای پیشگیری از چشم زخم و گزندرسانی به اسب رستم (رخش) اشاره کرد :

چنان گشت ابرش که هر شب سپند همی سوختندش ز بیم گزند

سوختن اسپند یا سپند (گیاه مقدس) برای پیشگیری از چشم زخم هم اکنون نیز در میان ایرانیان روان است و هنگام برگزاری جشن ها و گردهمایی ها و رونمایی ها ، این کار انجام می شود . بتازگی آشکار شده است که سپند ویژگی گندزدایی ( ضدعفونی) نیز دارد و سوزاندن آن از دیدگاه پزشکی نیز سودمند است .

این کاردستی درآمیخته با سپند در بیشتر خانه های ایرانی بویژه خانه ی نودامادان و نوآروسان در بالای درها کارگزاری می شود.این باور کهن تا اندازه ای در میان ایرانیان ریشه دارد و از ارزش فراوانی برخوردار است که در هنگام ستایش کسی یا چیزی میباید برای پیشگیزی از زخم خوردن چشمی چنین گفتارها نیز بر زبان رانده شود :

ماشاالله هزار ماشالله- بزنم به تخته-گوش شیطون کَر- چشم حسود کور- نمک دارد

اینگونه گفتارها هر یک خود ریشه ها دارند و نیاز به واکاوی و بررسی که در این گفتار جای آن نیست .

اشاره به چشم زخم در گفتارهای دیگر سرایندگان و گزارندگان ایرانی نیز بفراوانی آمده است که در برخی بن مایه ها ؛ شکست در یک جنگ نیز از شوری و شومی چشم یک مرد آورده شده است .

نظامی گنجوی در شرف نامه آورده است :

سپندی بیار ای جهان دیده پیر به آتش فشان در شبستان میر

که چشمک زنان پیشه ای می کنم ز چشم بد اندیشه ای می کنم

ولیکن چو میسوزم از دل سپند به من چشم بد چون رساند گزد؟!

در میان مسلمانان ایرانی روان است که نگاره ای قرآنی که آیه ی وَ انْ یَکادُ الَّذینَ کَفَروا لَیُزْلِقونَکَ بِابْصارِهِمْ بر آن نوشته شده است را در بر دیوار خانه ی خود کار میگذارند و با این کار از چشم زخم و شومی ، بدبینان پیشگیری می کنند . مرتضی مطهری پژوهشگر مسلمان درباره ی پیوند این آیه با چشم زخم آورده است :

ما تا حالا به مدرکی (حدیثی، جمله ای) برخورد نکرده ایم که دلالت کند و بگوید از این آیه برای چشم زخم استفاده کنید.

این نگاره ی قرآنی در بیشتر خانه های ایرانی بویژه خانه ی نودامادان و نوآروسان روی دیوار کارگزاری می شود.

چندی است دانشمندان بیگانه نیز بدین باور کهن پرداخته اند و در برخی از پژوهش ها آمده است که برخی از مردمان پرتوهایی در دیدگان خود دارند که می تواند برای دیگران آسیب رسان باشد . درستی این دیدگاه هنوز از سوی همگان پذیرفته نشده است .

به هر روی نمی توان این باور کهن را بگونه ی سددرسد کنار زد یا پذیرفت . اگر بخواهیم این باور را بگونه ی خردپذیر بشناسانیم می باید چنین انگاشتن که :

چشم زخم همان آزورزی (حسادت) است. ما نباید همه ی نیکی ها و برجستگی ها و برتری های خود را در پیشگاه دیگران آشکار سازیم و برای خود دشمن تراشی کنیم ، چرا که برخی از مردمان چشم دیدن برتری های دیگران را ندارند و دور نیست (بعید نیست ) با کینه توزی به ما و داشته هایمان آسیب برسانند .

منبع : سیری در ایران