محله عودلاجان یکی از پنج محله قدیمی تهران در حاشیه بازار است که، از جنوب به میدان مولوی، از شمال به خیابان امیرکبیر و سرچشمه، از غرب به شمس العماره و ضلع شرقی آن به امامزاده یحیی محدود می شود.
بخشی از محله عودلاجان در قدیمی ترین نقشه‌های تهران با عنوان محله کلیمی‌ها نامگذاری شده و کلیمی‌ها این بخش را سرچال می‌گفتند.
بافت تاریخی محله عودلاجان: آدرس ؛ استان تهران ، شهر تهران ، حد فاصل خیابان ری در شرق ، خیابان ناصرخسرو در غرب ، خیابان ۱۵ خرداد در جنوب و خیابان امیرکبیر در شمال قرار دارد و شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۵۳۸۱ تاریخ ثبت ۱۳۸۴/۱۲/۲۴ ه خورشیدی می‌باشد.
برای رسیدن به یکی دیگر از محله های قدیمی تهران یعنی “چاله میدان” باید ازمحله‌ی عودلاجان گذر می‌کردند و عودلاجان را بیرون از چال یا سرچال می‌گفتند، اما بعدها قسمت یهودی نشین عودلاجان بین اهالی یهودی و مسلمان با عنوان “محله” یا “سرچال” معرفی شد و این عنوان هنوز هم معتبر است.
در میدان مرکزی محله کلیمیان، چاله‌ای وجود داشت که آن باران و فاضل آب جاری کوچه‌ها در سرازیری به این چاله و چاه آن می‌ریخت و این محل را به همین دلیل سر آن چاله یا سرچال می‌گفتند.
از دوران سلطنت قاجاریه ۱۹۲۵-۱۷۹۴ میلادی که تهران به محله‌های مختلف تقسیم می‌شد، هر محل ویژه‌گی و شرایط خاص خود را دارا بود. ساکنان هر محل به نام محله خود، شناخته می‌شدند ، به کلیمیان تهران “بچه های سرچال” گفته می‌شد و سکنه و کسبه این محل عموماً یهودی بودند، البته مسلمان‌ها هم در محل زندگی می‌کردند ، ولی محدوده “محله” ، تنها جایی بود که کلیمیان در آن اکثریت و به نوعی مدیریت اعلام نشده داشتند.
عودلاجان یا اودلاجان از محله‌های قدیمی شهر تهران،است که از غرب به خیابان ناصرخسرو، از شرق به ری، از شمال به امیر کبیر و از جنوب به ۱۵ خرداد محدود است و سه محله اصلی امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو را در بر می‌گیرد که از نظر تاریخی، به دلیل وجود بناهای تاریخی متعدد، بسیار غنی است.
این محله واقع در محدودهٔ خیابان‌های پامنار(از غرب)، سیروس (از شرق)، چراغ برق (امیر کبیر) (از شمال) و پوذر جمهری(از جنوب) بوده‌است. که همراه با محله‌های ارگ، دولت، سنگلچ، بازار و چال میدان، تهران عصر ناصری را شکل می‌دادند. عودلاجان قدیم با ۲۶۱۹ خانه و ۱۱۴۶ دکان بزرگ‌ترین محله شهر و مرفه‌نشین بود.
محله عرب‌ها در گوشه شمال غربی محله عودلاجان، و کوچه شام بیاتی‌ها در شمال عودلاجان، کوچه خدابنده لو در غرب عودلاجان، همگی در محله‌های خوب و به اصطلاح سرآب قراردارند.
تاریخچه
ساکنان این محله در قدیم بیشتر کلیمی بوده‌اند. زرتشتینان نیز در این محله سکونت داشتند. همچنین برخی از مشاهیر تاریخ معاصر ایران مانند خاندان قوام الدوله، خاندان مستوفی، نصیرالدوله بدر تاجر ثروتمند و نخستین وزیر فرهنگ دوره پهلوی ،سید حسن مدرس، نماینده مجلس شورای ملی و چهره نامدار مشروطیت در عودلاجان ساکن بودند. خانه‌های پراتاق این محله در عرف عوام به خانه قمر خانم معروف بوده‌است.
عودلاجان از مناطق اعیان‌نشین تهران در دوره قاجار بوده است و همپای بازار وفاداری بیشتری را به مذهب و روحانیت بروز می‌دادند. این را می‌توان از وجود ۱۶ مسجد و مدرسه در این کوچکترین محله تهران دریافت و این که طبق اسناد به جا مانده از دوره قاجار، بیشترین آمار روضه خوانی، زیارت نامه خوانی و تعزیه گردانی در آن به چشم می‌آمد. محله‌ای با باغات و خانه‌های باشکوه بسیار. خانه مدرس و باغ ملک الشعراو کاخ گلستان و عمارت مسعودیه در این منطقه جای گرفته‌اند
عودلاجان تا اواسط دوره پهلوی اعتبار اجتماعی خود را حفظ کرد. اما پس از دگرگونی‌های بزرگ اجتماعی و شهری که در دهه ۱۳۴۰ رخ داد، به تدریج از اهمیتش کاسته شد. آن چه اکنون محله عودلاجان را به شدت تحت فشار قرار داده است، گسترش بازار در تمامی اضلاع محله است. این روند باعث شده که عودلاجان از یک محله اعیان نشین عمدتا تبدیل به انباری برای بازار شود و برخی خانه‌های قدیمی و فاقد مالک آن جایگاه معتادان و افراد خطرناک شود.
گذرهای عودلاجان
مسیو کرشیش معلم اتریشی مدرسه دارالفنون نقشه عودلاجان در دوران قاجار به ویژه در عهد ناصری را با تمام گذرها، کوچه‌ها و حتی بناها به تصویر می‌کشد. مسیو کرشیش اتریشی همراه با ذوالفقار بیک و تقی‌خان از شاگردان مدرسه دالفنون شروع به نقشه‌برداری از تهران کردند و سرانجام موفق شدند نخستین نقشه تهران را در ۱۲۷۵ هجری قمری ترسیم کنند. تاریخ اتمام طراحی نقشه کرشیش جمادی الاول سال ۱۲۷۵ هجری قمری مطابق با سال ۱۸۵۵ میلادی و ۱۲۳۳ هجری شمسی است. در نقشه کرشیش ۲۰ کوچه و گذر عودلاجان به چشم می‌خورد:
گذر باغ نظام‌الدوله، گذر در حمام نواب، گذر شتر گلو، گذر مسجد حوض، گذر در مدرسه و کوچه‌های نظام العلما، سردار، سپهدار، شاهبیاتی، معین‌الملک، حاجی علی، آقا موسی تاجر، میرزا آقاجان، خدابنده‌لو، حاجی آقا بابا، آقا محمد محمود، سهراب خان، نقاره‌چیها، هادی خان و محمدخان امیر تومان از جمله گذرها و کوچه‌های عودلاجان هستند.
تیمچه اکبریان (شماره ثبت ۱۳۶۰۱ در ۱۵ آبان ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی) با مرمت با نام جدید «سفره خانه سنتی طهرون قدیم»، یکی از تیمچه‌های قدیمی تهران است که در بازارچه عودلاجان روبه‌روی کوچه حکیم قرار دارد. این بنا، با قدمت ۲۶۰ سال، نخستین بانک و صرافی ایران بوده که به صورت بانک رهنی کار می کرده است.
اصغر شعر باف از استاد کاران مرمت این اثر، قدمت آن را به دوره قاجاریه و متعلق به عصر فتحعلی شاه قاجار نسبت میدهد که توسط داود کلیمی اداره می‌شد و تا اوایل انقلاب نیز توسط همین شخص و با کاربری بانک مشغول به فعالیت بود. نحوه کار بانک: اجناسی را که برای گرو می‌آوردند، از طریق سوراخی در کف طبقه همکف و در مجاورت دیوار، به صورت مخفیانه و دور از دید مردم، به زیر زمین انتقال می‌دادند. این بنا در قسمت غربی چهار طبقه و در قسمت شرقی دارای سه طبقه است. در ورودی چوبی و بزرگ با کنده کاری‌های هنرمندانه‌ای به حیاطی می‌رسد که در قسمت میانی آن حوضی شمالی – جنوبی قرار دارد که به فضای صحن جهت و زیبایی خاصی داده است.
فضای صحن اصلی هشت ضلعی است و از زیر زمین، آب انبار، طبقه همکف و اول تشکیل شده است. طبقه اول و همکف با حجره‌هایی احاطه شده است که به عنوان بانک از آن استفاده می‌شده است. ساختمان تیمچه قرینه است، در قسمت جنوبی و شمالی دو سالن بزرگ و در طرفین اتاقهای کوچکی قرار دارد.
وجه تمایز ضلع شرقی و غربی اینست که اتاقهای ضلع شرقی غلام گردشی داشته‌اند. یعنی، اتاقهای ضلع شرقی به هم راه داشتند و هر اتاق دو در داشته که ارتباط آن را با اتاقهای مجاور میسر می‌کرده است و غلام خانه می‌توانسته به تمامی اتاق‌ها دسترسی داشته باشد که به آن غلام گردشی می‌گفتند. اتاقهای کوچک نیز با درهای چوبی و شیشه‌های رنگی، فضایی دلنشین را برای بیننده ایجاد کرده است.
نام
نام اودلاجان را تغییریافته آو-دراجین که در زبان تاتی بومی تهران به معنی «جای تقسیم آب» است می‌دانند. برخی نیز نام این محله را تلفظ «عبدالله جان» به لهجه کلیمیان دانسته‌اند.مردم اودلاجان در قدیم به همان زبان بومی تاتی که هنوز برخی پیران روستاهای دوردست کوه‌های شمیران با آن آشنایند صحبت می‌کردند. پیش از گسترش فارسی در منطقه تهران، زبان اصلی منطقه در زمان‌های دور تاتی (مادی) بوده‌است.
مرمت
همه ما به هویت نیاز داریم، ولی تهران دچار تغییرات زیادی شده که بخشهایی که هسته های اصلی تشکیل دهنده ی این هویت هستند را کم کم از دست میدهد. هر اتفاقی که مخاطب را به خود بیاورد، اتفاق خوبی است. هر شهری که نتواند میراث طبیعی، فرهنگی و تاریخی خود را حفظ کند، موفق به داشتن توسعه پایدار نمی‌شود.بافت تاریخی عودلاجان در قدیمی‌ترین منطقه تهران هر روز و در هر نفس به از بین رفتن نزدیک می‌شود.شاید امروز این اتفاق برای بسیاری از مردم تهران و حتی ساکنان این بافت اهمیت نداشته باشد و چه بسا از به اصطلاح مدرن شدن آن خوشحال شوند، ولی روزی می‌رسد که همه دلتنگ یک کوچه‌باغ، یک در و حتی یک سردر قدیمی می‌شویم که ما را به تاریخ گذشتگان پیوند دهد.
مرمت و بازسازی بازارچه محله عودلاجان با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، شهرداری تهران، و کسبه بازار صورت می‌پذیرد. اصول کلی مرمت، حفظ شواهد تاریخی- معماری و بازسازی بدنه کلی بازار با تویزه و تاق های چهار بخش بر اساس قالب ارجاع و همچنین رعایت حدود مالکیت کنونی بازار می‌باشد.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
پریسا همایونی
