رقص نگارین آتش و خاک بر تارک مس
میناکاری، هنریست که آن را جادوی نگارین آتش و خاک می‌دانند، هنری چندهزارساله که در اصفهان عهد صفوی به اوج زیبایی و شکوه خود رسیده و نام این شهر تاریخی را با زیبایی این هنر ماندگار، پیوندی عمیق و ناگسستنی داده است. برای شناخت بهتر میناکاری به سراغ «استاد احمدرضا پیکام» می‌رویم، مردی ۵۶ ساله که زندگی او از کودکی تا به امروز با این هنر در‌آمیخته است.
آقای پیکام لطفاً از چگونگی ورودتان به این هنر بگویید. در قدیم پدران به اصطلاح گوش بچه خود را می‌گرفتند و می‌گفتند بچه برو سرکار! چنین چیزی در اصفهان قدیم اصلاً چیز عجیبی نبود. من هم کودکی ده‌ساله بودم که به زور پدرم وارد این کسب و کار خانوادگی شدم؛ ولی بعداً به آن علاقه‌مند شدم و تا حالا به این کار ادامه داده‌ام.
با این توضیحات چند سال است که به‌کار مینا اشتغال دارید؟ تقریباً ۴۵ سال است. من از بچگی به این کار مشغول بودم و بعد این کار ادامه پیدا کرد. تا کلاس پنجم و ششم روزانه درس می‌خواندم و بعد از آن در مدرسه شبانه درسم را ادامه دادم و روزها مشغول به‌کار بودم تا اینکه دیپلم گرفتم و بعد از آن هم این کسب‌و‌کار را رها نکردم؛ سپس کارگاه زدیم که هم فروشگاه است و هم کارگاه و این‌طوری شد که کار ادامه پیدا کرد. بعضی از برادرانم، پسرانم و خیلی از اقوام و خویشان ما به این شغل(مینا یا مینیاتور) شهرت دارند؛ حتی دخترم هم در خانه به‌کار مینا و مینیاتور اشتغال دارد.
مشکلات شما به‌عنوان یک کارآفرین و هنرمند چیست؟ مشکلات که زیاد است؛ ولی متأسفانه مسئولان برای حمایت از هنرمندان چاره اندیشی نمی‌کنند؛ به‌خصوص با توجه به رکود اقتصادی و رکود بازار، خواستار حمایت دولت از هنر و هنرمندان، صنعتگران و تولیدکنندگان آثار هنری به‌خصوص هنر میناکاری هستیم؛ به‌خصوص در بخش صادرات. از دولت می‌خواهیم با تبلیغات فرهنگی مردم را برای خرید صنایع‌دستی تشویق کند. قبلاً نمایشگاه‌های خارج از کشور با تسهیلات خوبی برای تولیدکنندگان و هنرمندان صنایع دستی برگزار می‌شد؛ ولی الان به ما می‌گویند هزینه نمایشگاه خارج از کشور را باید خودتان بپردازید. خب یک تولیدکننده نمی‌تواند شخصاً برای نمایش هنر خود در نمایشگاه‌های خارج از کشور هزینه کند.
آخرین بار این نمایشگاه‌های خارج از کشور چه زمانی برگزار شده است؟ تقریباً تا هفت، هشت سال پیش از این هم این نمایشگاه‌ها دایر می‌شد و خوب هم بود، یعنی حضور در نمایشگاه با حمایت دولت و به صورت رایگان بود. الان کلی پول بابت بار از ما می‌خواهند و فقط برای توزیع محصول به ما کمک‌هزینه می‌دهند. واقعاً برای ما صرف نمی‌کند که با این هزینه‌ها برای نمایش محصول در نمایشگاه‌های خارج ازکشور شرکت‌کنیم. من قبلاً برای شرکت در نمایشگاه و دیدن نمونه‌کارهای میناکاری به کشورهایی نظیر هندوستان، قطر، ایتالیا و نیجریه سفر کرده‌ام؛ به‌عنوان‌مثال،کارهای مینای هندوستان اصلاً کیفیت ندارد و قابل رقابت با مینای اصفهان نیست. در کل، بازار بین المللی خوبی برای میناکاری اصفهان وجود دارد؛ ولی متأسفانه تبلیغ هنر ایرانی به‌خصوص میناکاری، در خارج از کشور خیلی کم است و همه این‌ها به عدم‌حمایت دولت برمی‌گردد.
میناکاری اصفهان در خود ایران چه جایگاهی دارد؟ قطعاً میناکاری اصفهان نه‌تنها در ایران بلکه در جهان حرف اول را می‌زند. ریشه هنر میناکاری به اصفهان برمی‌گردد و البته هنر خاتم‌کاری هم در اصفهان به اوج شکوه خود رسیده است. فروشگاه‌های محصولات میناکاری زیادی در سطح کشور داریم؛ ولی تولیدکنندگان آن عمدتاً در اصفهان هستند.
ظاهراً علاوه بر میناکاری نقاشی، یک نوع کمتر دیده شده میناکاری به‌نام «مینای خانه‌بندی» وجود دارد. درباره آن کمی توضیح بدهید. میناکاری خانه بندی بیشتر در کشورهای دیگر رایج است تا ایران. من در هندوستان هم نمونه‌هایی از این هنر را دیده بودم؛ با‌این‌حال اصل این کار به‌چین برمی‌گردد؛ ولی مینای نقاشی فقط در اصفهان انجام می‌شود. در میناکاری خانه‌بندی، لحیم را گرم کرده و با طرح‌های مختلف روی ظرف مسی می‌چسبانند و لعاب می‌زنند؛ در کوره لحیم‌ها آب شده و به ظرف می‌چسبد؛ سپس آن را رنگ‌آمیزی کرده و مجدد در کوره قرار می‌دهند تا رنگ‌ها به‌اصطلاح خود را نشان دهند؛ به‌خاطر همین به آن مینای حجره‌بندی یا لحیم‌کاری هم می‌گویند. این کار درکل با مینای نقاشی فرق دارد. بعد از لعاب‌دهی، با رنگ‌های معدنی ظرف مسی را نقاشی می‌کنند و در کوره قرار می‌دهند تا رنگ‌ها پخته و برای همیشه ثابت شوند. میناکاری خانه‌بندی خواهان خاصی ندارد وبیشترمردم هم اصلاً با آن آشنایی ندارند.
چه برداشت‌ها و اشتباه‌های رایجی درباره شغل و هنر شما در ذهن مردم وجود دارد؟ آیا تابه‌حال پیش آمده که کسی وارد مغازه شما شود و از شیوه کارتان تعجب کرده باشد؟ بله، خیلی زیاد! اصلاً خیلی‌ها فکر می‌کنند میناکاری روی سرامیک است؛ درصورتی‌که این مس است؛ حتی خود مردم عادی اصفهان هم درباره تولید این هنر دچار اشتباه می‌شوند؛ ولی درباره گردشگران خارجی این اتفاق کمتر دیده می‌شود؛ زیرا برای آنان قبلاً تبلیغ شده است و به آنان گفته‌اند اگر به اصفهان رفتید در اصفهان چنین کاری وجود دارد که به آن هنر میناکاری می‌گویند و جنس آن چنین و چنان خصوصیات را دارد؛ بنابراین با دانش و اطلاعات دقیق‌تری به بازدید یا خرید این آثار می‌پردازند. خیلی از ایرانیان حتی نام این هنر را نمی‌دانند و می‌پرسند که این چیست؟ آیا کار دست است یا نه؟!
خیلی از مشتری‌ها برای خرید جهیزیه دختران خود به خریدن چینی روی می‌آورند که بر اثر زمین‌خوردن از بین می‌رود؛ درحالی‌که میناکاری یک عمر قابل استفاده است و می‌توان یک سرویس کامل ظرف و ظروف مینا تهیه کرد که برای همیشه ماندگار است و هرچقدر هم بیشتر از عمر آن بگذرد قیمتی‌تر می‌شود. باید درباره ارزش صنایع دستی در میان مردم فرهنگ سازی شود.
هنر شما روایتگر چیست؟ آیا درباره کار شما افسانه‌ای هم وجود دارد؟ به‌عنوان‌مثال، درباره خاتم‌کاری افسانه‌ای است که می‌گوید خاتم‌کاری هنر ابراهیم پیامبر(ع) است. شما باید در نظر داشته باشید که از ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، هنر میناکاری وجود داشته و در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسیده است. همچنین درباره نقش‌های اسلیمی، تمامی نقش و نگارها از یک نقطه کوچک در مرکز شروع می‌شود؛ سپس به آهستگی و با چرخش‌های قلم، کل زمینه را در بر می‌گیرد؛ ولی مرکز تمامی این دایره‌های تودرتوی پر نقش و نگار و به‌هم‌پیوسته همان نقطه است. هرچقدر هم که دور بشوند باز هم چشم به آن نقطه سرآغاز دارند و به گرد او می‌چرخند. از قدیم خلق چنین نقش و نگارهایی در هنر مینا، اشاره یا تمثیلی از آغاز خلقت و نیز خانه کعبه و طواف‌کنندگان آن بوده است.
هنر میناکاری بیشتر روی چه اشیاء و چه فلزاتی کار می‌شود؟ می‌توانیم هنر مینا را روی انواع و اقسام ظروف انجام دهیم. هنر میناکاری به هیچ ظرفی نه نمی‌گوید؛ به‌عنوان‌مثال، سماور، قندان، آینه و شمعدان، گلدان، شکلات خوری، کاسه و بشقاب، پیپ و زیرسیگاری و حتی چپق‌هایی از قدیم. یادم می‌آید یک مشتری سماور قدیمی ذغالی از جنس مس برایم آورد و از من خواست که آن را میناکاری کنم. در پاسخ به قسمت دوم پرسش شما نیز باید بگویم این هنر ۹۹ درصد روی مس انجام می‌شود و به‌ندرت اتفاق می‌افتد که روی طلا یا نقره کار شده باشد.
کدام‌یک از ابنیه تاریخی در اصفهان، هنر مینا را به‌صورت ویژه در معماری خود دارند؟ به گنبد مسجد امام(ره) و مسجد شیخ لطف‌الله نگاه کنید، شکوه هنر میناکاری از این عمارت‌های باشکوه سرچشمه گرفته است. منظورم این است که این هنر یک هنر سنتی قدیمی است. داخل مسجد شیخ لطف‌الله که می‌روید از مرکز قسمت داخلی گنبد، این طرح و رنگ‌های چشم‌نواز آغاز می‌شود. طرح‌هایی که می‌زنیم دقیقاً همان نوع طرح‌هاست که به آن طرح‌های اسلیمی سنتی می‌گویند. آن رنگی که کار شده، رنگ آبی فیروزه‌ای است که شما در بیشتر جاها مینا را با آن می‌شناسید. کم پیش می‌آید که مینا با قرمز یا سبز کار شده باشد. اصلاً هنر میناکاری با آبی فیروزه‌ای شناخته شده است.
چرا به این هنر، میناکاری می‌گویند؟ مینا، شی‌ای کاملاً محکم است. ما به جنس سخت مینا می‌گوییم؛ مثل مینای دندان. میناکاری تا مادام العمر باقی می‌ماند. رنگش نمی‌رود. خش برنمی‌دارد. آب و آتش و گرما و رطوبت آن را از بین نمی‌برد. تا دنیا دنیاست این مینا باقی می‌ماند. وقتی هنر میناکاری در مرحله آخر کار به کوره می‌رود، حتی رنگ آبی آن هم برای همیشه ثابت شده و تبدیل به عنصری سخت و پایدار می‌شود.
در سال‌های اخیر شمار گردشگران خارجی چندین برابر شده است. در این میان استقبال گردشگران داخلی و خارجی از هنر شما چگونه است و این افزایش شمار گردشگر چه تأثیری بر بازار هنر، به‌خصوص فروش صنایع دستی مینا داشته است؟ استقبال باید خیلی بیشتر از این‌ها شود. باید برای گردشگران به‌صورت هدفمند تبلیغ شود. بله، این گردشگران به قول شما زیاد بودند؛ ولی همین‌ها خرید چندانی نکردند یا قدرت خرید آن‌چنانی نداشتند. به نظر من میزان خرید گردشگران مطابق با تعداد آنان نیست.
دلیل قیمت بالای آثار میناکاری چیست؟ این به‌دلیل هزینه سرمایه‌گذاری اولیه این هنر نسبت به هنرهای دیگر و نیز قیمت بالای مواد اولیه آن، یعنی مس و لعاب و رنگ‌های معدنی است؛ همچنین هزینه کار استادکار زبردست حتماً ارزش و قیمت کار را بالاتر میبرد؛ به‌عنوان‌مثال، در مینیاتور، هزینه از پنج تا پانصد هزارتومان درمی‌آید؛ ولی در هنر میناکاری برای تولید یک کاسه و بشقاب بزرگ باید حدود دو میلیون تومان هزینه شود. در‌ثانی باید توجه داشته باشید که رنگ مینا گران‌ترین رنگ است.
در هنر مینا علاوه بر رنگ‌های معدنی و گیاهی، از یک سری رنگ‌های شیمیایی هم استفاده می‌شود. آیا این کار قبلاً هم انجام می‌شده یا جدید است؟ درحال‌حاضر، در مشهد کارخانه‌ای وجود دارد که رنگ مینای شیمیایی تولید می‌کند و البته برخی از رنگ‌هایش خوب از آب درآمده است؛ البته فقط بعضی از آن‌ها. من در کل از این چندتا رنگ شیمیایی که خوب جواب داده است، راضی هستم.
آیا این اقدام و جایگزینی رنگ‌های معدنی با رنگ شیمیایی آسیب زا نیست و آفت کار شما به‌حساب نمی‌آید؟
اگر نتیجه کار خوب باشد ما از آن استقبال هم می‌کنیم. در ابتدا رنگ مینا را کیلویی ۴۰ الی ۵۰ هزار تومان می‌خریدیم؛ ولی الان آن را کیلویی ده هزارتومان می‌خریم که برایمان به صرفه است و از کیفیت کار هم نمی‌کاهد.
آیا هنر میناکاری از پتانسیل خاصی برای خلق و نوآوری برخوردار است؟ بله. خیلی زیاد می‌شود در این زمینه کار کرد؛ ولی باید بدانیم که اصالت هنر میناکاری در وفاداری آن به سبک قدیم است. در‌نتیجه این خلاقیت نمی‌تواند مخاطب چندانی داشته باشد؛ زیرا مینا یک هنر سنتی و قدیمی است و کسی که برای خرید مراجعه می‌کند به‌دنبال سبک قدیمی و اسلیمی است. آنان این آثار هنری را با تاریخچه اصیل پشت آن ارزشمند می‌دانند: نه با نوآوری در طرح و رنگ.
در نهایت پیام شما به کسانی که می‌خواهند این هنر را یاد بگیرند، چیست؟ در وهله اول و مهم‌تر از همه چیز، علاقه خود فرد مهم است و اینکه واقعاً پشتکار و حوصله داشته باشد و به خاطر مسائل اقتصادی و مادی وارد این عرصه نشود که به زودی خسته می‌شود. یک هنرآموز باید تمام سعی خود را داشته باشد تا به حرکت دست استادکار خوب دقت کند و فوت و فن‌های کار را خوب یاد بگیرد و به‌سادگی از کنار آن نگذرد. این هنری است که علاوه بر آموزش خوب و مواردی که گفتم به تجربه خود فرد هم نیاز دارد.
مصاحبه با آقای احمدرضا پیکام، میناکار چیره‌دست اصفهانی
سارا حسین پور
