هتل عباسی یا هتل شاه عباس یکی از هتل‌های بزرگ ایران و شهر اصفهان است که به دلیل معماری آن و اقامت در مکانی که متعلق به دوران صفوی است گردشگران بسیاری را جذب خود می‌کند.
در دوره صفوی، شهر اصفهان چنان عظمت و شکوهی داشت که آن را نصف جهان نامیدند. در میان آثار معماری بازمانده از این عصر، مجموعه مدرسه و بازارچه و کاروانسرایی برجای مانده است که در کنار خیابان چهارباغ اصفهان چون گوهری یگانه می‌درخشد. این مجموعه به دستور شاه سلطان حسین صفوی ساخته شد و آن را به مادر خویش پیشکش کرد. از این رو مدرسه و کاروانسرای مادر شاه نامیده شد.
از مجموعه بناهای یاد شده، مدرسه از همه مشهورتر است و به اعتبار کاشیکاری ظریف و بی‌مانند، از زیباترین آثار تاریخی اصفهان و جهان است. این شاه بیت معماری اسلامی که با وقاری شکوهمند در کنار چهارباغ نشسته و بیشتر به نام مدرسه چهارباغ معروف است، بیش از سه قرن است که محل تعلیم و تعلم طالبان علوم دینی و الهی است. در آغاز، انگیزه اصلی ساخت بازار و کاروانسرا استفاده از عواید آن برای نگهداری مدرسه و تامین معاش اهل مدرسه بوده است.
بازار که در کنار ضلع شمالی مدرسه قرار دارد با سقفی بلند از تاق ضربی‌های خوش نما پوشانده شده و حجره‌های دو طرف آن در دو طبقه ساخته شده است. این بازارچه را پیشتر بازارچه بلند می‌خواندند و امروز بازار هنر می‌نامند. اکنون در حجره‌های این بازار دست‌سازهای بومی و سنتی به مشتریان عرضه می‌شود و در حجره‌های فوقانی، صنعتگران بومی به ساخت این آثار مشغول هستند. هنوز هم در این بازار اشیایی به مشتریان فروخته می‌شود که نام‌های خاطره‌انگیزی را به یاد می آورد؛ مثل خاتم مینا، قلمکار، قلمزنی، منبت، سوخت، تذهیب، معرق، گلابتون، زریبافی. از زمان ساخت مجموعه مدرسه و بازار و کاروانسرا سیصد سال می گذرد. به نظر می‌رسد بنای مدرسه مادر شاه در سال ۱۱۱۲ هجری قمری آغاز شده و تا سال ۱۱۲۸ به طول انجامیده است. تاریخ‌های نقش شده در گوشه و کنار این مدرسه زمان ساخت آن را مشخص می‌کند. در کتیبه‌ای سال ۱۱۱۴ و بر کتیبه چوبی دیگری سال ۱۱۱۹ و در نقش حک شده بر در مدرسه، سال ۱۱۲۰ و در کتیبه‌ای به خط عبدالرحیم جزایری سال ۱۱۲۲ نقش بسته است.
با شکوفایی اقتصاد ایران در عصر صفوی، ساخت بناهای عظیم و سودمند همچون بازار، پل، سد، آب انبار، برج کبوتر، رباط، مسجد و مدرسه رواج یافت، اما شاخص‌ترین بناهای آن دوره، مجموعه کاروانسراها است که هنوز هم برخی از آنها، اگر چه ویران، در گوشه و کنار این سرزمین، چه در کنار راه‌ها و چه در گوشه و کنار شهرها، به چشم می خورد. کاروانسراها تنها محل اطراق شبانه کاروانیان و رهگذران و باراندازی و بارگیری کاروان‌ها نبود، بلکه فضایی مناسب برای نگهداری کالا و مبادلات بازرگانی نیز بود. شاردن، سیاح اروپایی که در زمان صفوی از اصفهان دیدن کرد، تعداد کاروانسراهای اصفهان را بیش از ۱۸۰۰ مورد خوانده است.
استواری و زیبایی از ویژگی‌های اصلی کاروانسراهای صفوی است و شابهتی که کمابیش در ساختمان بیشتر آنها دیده می شود، این گمان را تقویت می کند که همه آنها از روی طرحی نمونه ساخته شده اند. اگرچه گاهی تفاوت‌های اصلی در اجزای این بناها دیده می شود، اما عناصر عمده، همچون حیاط چهارگوش مرکزی با اتاقهای یک یا دو طبقه در گرداگرد آن به صورت قرینه و صفه‌ها با ایوان‌های جلوی اتاق‌ها ویژگی مشترک بیشتر آنها است. در بازسازی کاروانسرای مادر شاه کوشش شده است که شکل کلی آن محفوظ بماند و تنها تغییر ظاهری، درختکاری و آرایش صحن مرکزی آن به شکل باغ‌های اصیل ایرانی است. در آب و هوای کویری و نیمه کویری ایران، حیاط قلب تپنده معماری است؛ فضایی باز و مفرح که طبیعت مهربان را با آب و گیاه به کاشانه ما می‌آورد و آن را از خشکی و سرمای بیرون حفظ می‌کرد. کاروانسرای مادر شاه نیز همچون دیگر کاروانسراهای صفوی حیاطی مربع شکل در میان دارد که طول هر ضلع آن ۸۰ متر است.
مراحل نوسازی کاروانسرا به هتل
در نوسازی کاروانسرا، این حیاط خاکی باغی پر گل و گیاه شده است که نهری به نام فرشادی (farreshadi) از میان آن می‌گذرد. در هر ضلع حیاط ایوانی قرار دارد که حجره‌های دو طبقه سفید رنگ در کنار آن صف کشیده است.
به گفته تاورنیه، سیاح اوپایی، بازرگانان متمکن آن روزگار اتاقهای پایین را به اتاقهای بالا ترجیح می‌دادند؛ زیرا هم در تابستان خنک‌تر و هم به انبارها و باراندازهای آنان نزدیک تر بود. در آن زمان در صحن مرکزی کاروانسرا سکویی دراز برای پیاده کردن بارها تعبیه شده بود و اصطبل‌هایی نیز برای تیمار چهارپایان بارکش وجود داشت. ایوان شمالی کاروانسرا به بازارچه شاهی و ایوان جنوبی به باغ فتح آباد باز می‌شد که امروز چیزی از آن باقی نمانده است.
سادگی و استواری این بنا با فضایی دلگشا و آرام، شکوه و زیبایی میدان نقش جهان را به یاد می‌آورد که گوهر بازمانده از عهد صفوی است. اما شکوفایی عصر صفوی نیز پایدار نماند و در تند باد یورش افغان‌ها به تاراج رفت. در دوره‌های بعد کاروانسرای مادرشاه نیز همچون بسیاری از بناهای دیگر متروک ماند و تنها در زمان حکومت ظل‌السلطان، شاهزاده سفاک قاجار، یک بار تعمیر شد.
سپس در عهد معاصر از این بنا به عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده می‌شد که امروز نام خیابان آمادگاه یادگار آن دوران است. فضای نسبتا وسیع این کاروانسرا موجب شد که در سال‌های بعد توقفگاه کامیون‌های حمل قند و شکر باشد و در سال ۱۳۳۶ شمسی که بازسازی این بنا آغاز شد، با قرار ماهانه ۳۰ هزار ریال در اجاره اداره قند و شکر بود. همین بهره‌برداری نامناسب بود که همراه با باران و آفتاب و بی‌اعتنایی مردمان، بر سرعت ویرانی کاروانسرا افزود. دیوارهای آجری نمای داخلی بر اثر ضخامت کاهگل که هر بار لایه‌ای بر لایه پیشین افزوده می‌شد، شکاف برداشته و در زیر وزن روز افزون بام‌ها قد خم کرده بود. پی‌های ضلع شرقی دیگر تاب نگهداری بنا را نداشت و دیوارها در آستانه سرنگونی بود. وضع دیگر قسمت‌ها نیز چندان بهتر نبود. هم بنیان بنا و هم رنگ و آب آن را گذر بی امان روزگار بر باد داده بود. کاشی‌ها فروریخته، درها و پنجره‌های قدیم به یغما رفته و سنگ‌های کف ایوان‌ها و نبش دیوارها به مرور زمان ساییده و فرسوده شده بود.
در همین زمان (سال ۱۳۳۶) بود که شرکت سهامی بیمه ایران گام پیش نهاد و با پیشنهاد آندره گدار که زمانی رییس و در آن زمان مشاور اداره کل باستانشناسی بود، تبدیل کاروانسرا به مهمانخانه و طرح ساختمان مهمانسرا را که بعدا مهمانسرای شاه عباس نامیده شد، تصویب کرد. با این کار هم یک بنای ارزشمند تاریخی از انهدام نجات یافت و هم خاطره کاربری نخستین آن یعنی اقامتگاه مسافران و سیاحان، در شکل جدید مهمانسرا زنده ماند و هم فضایی بسیار چشم نواز و آبرومند در این شهر پرآوازه ایرانی به وجود آمد.
در اجاره‌نامه منعقد شده بین شرکت بیمه ایران و متولی وقت مدرسه چهارباغ، در مورد تعمیر و یا احداث و نگهداری قسمت‌های مختلف بنا چنین آمده است :
«شرکت بیمه ایران ملزم است به هزینه خود مهمانخانه‌ای در مورد اجاره بسازد و تمام اعیان ساختمانی که به وسیله شرکت مذکور انجام خواهد شد متعلق به شرکت مزبور است. نقشه مهمانخانه و عملیات ساختمانی باید با قانون عتیقات از لحاظ ابنیه تاریخی مغایرت نداشته باشد. آنچه از ساختمان سرای فتحیه (کاروانسرا) که به موجب تشخیص اداره کل باستانشناسی برای بقای آن لازم باشد، شرکت بیمه ملزم است به هزینه خود و بلاعوض تعمیر و به حال فعلی حفظ نماید.
با خرید مقداری از زمین‌های اطراف از شهرداری اصفهان و خرید و پرداخت سرقفلی مغازه‌هایی که در بدنه جنوبی کاروانسرا احداث شده بود، سرانجام در تابستان ۱۳۳۷ شمسی، ساختمان مهمانسرا شروع به‌کار کرد. در بازسازی کاروانسرا دو هدف در نظر بود: حفظ اصالت نمای بیرونی و تبدیل حجره‌های کاروانسرا به اتاقهای مهمانسرا. نخست دیوارها و سقف‌ها بازسازی شد. سپس اجزای آسیب دیده مهار و قالب‌بندی شد و خشت خام با آجر یا بتون جایگزین شد. اکنون در اتاقهای مجلل سمت شمالی، می‌توان نمونه کامل و تقریبا دست نخورده دیوارهای قطور و تاق ضربی‌های مشهور به تاق و چشمه و تاقچه‌ها و رف‌های سیصد سال پیش را مشاهده کرد. در بازسازی کوشش شده است که درها و پنجره‌ها اسلوب و چهره پیشین خود را حفظ کند. هر آنچه قابل مرمت بود تعمیر شد و آنچه را دست زمان بر باد داده بود، از نو ساخته شد.
اداره چنین مهمانسرایی حساسیت ویژه‌ای داشت. برای این کار، پس از مطالعه و دقت فراوان، گروه هتلداری نگرسکو از فرانسه انتخاب شد که از مهر ۱۳۴۴ به مدت دو سال این مسئولیت را عهده‌دار بود. از آن پس مدیریت مهمانسرا به مدیران ایرانی سپرده شد. این مدیران بیشتر از میان کارمندان عالیرتبه شرکت بیمه ایران انتخاب می شدند.
در سال ۱۳۵۱ شرکت بیمه ایران تصمیم گرفت به توسعه مهمانسرا بپردازد. این توسعه تنها از جانب شرق امکان پذیر بود. بنابراین با خرید یازده هزار و پانصد متر مربع زمین کناره ضلع شرقی، بخش ضمیمه مهمانسرا که می توان آن را مهمانسرایی مستقل و مجهز دانست، با ۸۰ اتاق، سرسرای ورودی، رستوران، تالار سخنرانی بزرگ و تمامی امکانات یک مهمانسرا ساخته شد. اینجا هم کار آراستن دیوارها و سقف‌ها به مهندس ابراهیمیان سپرده شد و همان هنرمندان و صنعتگران پیشین اجرای طرح‌های تازه و اصیل را برعهده گرفتند.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
پریسا همایونی
