به مناسبت ۲۵ اردیبهشت سالروز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی
شاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی، حماسه‌ای منظوم در بحر متقارب مثمن محذوف و شامل حدود ۵۰۰۰۰ بیت و یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین حماسه‌های جهان است که سرایش آن سی سال به طول انجامید. محتوای این شاهکار ادبی، اسطوره‌ها، افسانه‌ها و تاریخ ایران از ابتدا تا فتح ایران توسط اعراب در سدهٔ هفتم است که در چهار دودمان پادشاهی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان خلاصه می‌شوند و به سه بخش اسطوره‌ای (از عهد کیومرث تا پادشاهی فریدون)، پهلوانی (از قیام کاوه آهنگر تا مرگ رستم) و تاریخی (از پادشاهی بهمن و ظهور اسکندر تا فتح ایران توسط اعراب) تقسیم می‌شود. زمانی که زبان دانش و ادبیات در ایران زبان عربی بود، فردوسی با سرودن شاهنامه موجب زنده‌شدن و احیای زبان فارسی شد. یکی از مآخذ مهمی که فردوسی برای سرودن شاهنامه از آن استفاده کرد، شاهنامه ابومنصوری بود. شاهنامه نفوذ بسیاری در ادبیات جهان داشته است و شاعران بزرگی مانند گوته و ویکتور هوگو از آن به نیکی یاد کرده‌اند. شاهنامه بزرگ ترین کتاب به زبان فارسی است که در همه جای جهان مورد توجه قرار گرفته و به همهٔ زبان‌های زندهٔ جهان بازگردانی شده است. نخستین بار، بنداری اصفهانی شاهنامه را به زبان عربی بازگردانی کرد و پس از آن بازگردانی‌های دیگری از شاهنامه (از جمله بازگردانی ژول مل به فرانسوی) انجام گرفت. فردوسی زمانی شاهنامه را سرود که زبان فارسی دچار آشفتگی بود و او از آشفتگی و افزونی آن جلوگیری کرد. فردوسی در سرودن شاهنامه از پارسی سره بهره نبرد و از فارسی دری استفاده کرد. شمار واژگان عربی در شاهنامه ۸۶۵ است.
۲۵ اسفند ۱۳۸۸ پایان هزارهٔ سرایش شاهنامه بود که به این مناسبت، جشن جهانی هزارهٔ شاهنامه با حضور نمایندگان ۱۹۲ کشور عضو یونسکو در پاریس، فرانسه (مقر یونسکو) برگزار شد. همچنین آیین بزرگداشت هزارهٔ شاهنامه در کشورهای گوناگون به بهانهٔ ثبت آن در یونسکو از جمله برلین آلمان برگزار شد. حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی (متولد ۹۳۵ در دهکدهٔ پاژ در طابران توس) بزرگ ترین حماسه سرای تاریخ ایران و یکی از برجسته ترین شاعران جهان است. عمر او با تلاش و از خود گذشتگی در راه حفظ و پاسداری هویت ملی، زبان و میراث ایران گذشت. فردوسی در خانواده‌ای مرفه و تحصیل‌کرده زاده‌شد. او نخستین کسی نبود که به آفرینش حماسهٔ ملی ایران دست‌زد. مسعودی مروزی قسمتی از شاهنامه را به وزن ترانه‌های ساسانی ساخته بود که از آن فقط چند بیت از سرگذشت کیومرث باقی مانده است. پس از او، دقیقی توسی سرگذشت گشتاسپ و ظهور زرتشت را به نظم آورد و چون به دست برده‌ای کشته شد، شاهنامهٔ او ناتمام ماند. فردوسی که پیش از مرگ دقیقی و حتی پیش از زمانی که او به سرایش شاهنامه دست بزند، در اندیشهٔ سرایش شاهنامه بود، اثری در حدود شصت برابر کار دقیقی به وجود آورد و زمانی که به داستان گشتاسپ رسید، هزار بیت دقیقی را در شاهنامهٔ خود نقل‌کرد. آن‌گاه بزرگان زمان مانند حیی قتیبه و علی دیلم او را تشویق‌کردند و او پس از سی سال (سال چهارصد هجری قمری) سرایش شاهنامه که شامل حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار بیت در قالب مثنوی است را در سدهٔ دهم به پایان رساند. او در مورد مدت سرایش شاهنامه چنین می‌سراید:
بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی
بنابراین، اگر پایان سرایش شاهنامه در سال ۴۰۰ هجری قمری (سال ۳۸۸ هجری خورشیدی) باشد و سرایش آن سی سال طول کشیده باشد، آغاز سرایش شاهنامه در سال ۳۷۰ هجری قمری بوده‌است.
در طول زندگی فردوسی، ترکان غزنوی، سامانیان را برانداختند و به حکومت رسیدند. سلطان محمود غزنوی پادشاه وقت غزنوی به فردوسی وعده داد که به ازای هر دو بیتی که او بسراید، به او یک دینار طلا خواهد داد. اما وقتی فردوسی کتابش را به پادشاه تحویل داد، پادشاه به جای طلا، نقره به او پرداخت. سرانجام، سرایش شاهنامه در روز «اِرد» یا ۲۵ اسفند ۳۸۸ خورشیدی مصادف با ۲۱ رجب ۴۰۰ قمری به پایان رسید. فردوسی دربارهٔ پایان سرایش شاهنامه چنین می‌سراید:
سرآمد کنون قصه یزد گرد به ماه سپندارمذ روز ارد
ز هجرت شده پنج هشتاد بار به نام جهان داور کردگار
امیرحسین خنجی می‌گوید که سرایش شاهنامه تماماً در دورهٔ سامانیان بوده است اما با برچینش سامانیان و روی کارآمدن غزنویان، فردوسی شاهنامه را به سلطان محمود تقدیم کرد. بدون شک آرمان او از این کار گرفتن پاداش نبود، بلکه حمایت سلطان محمود از شاهنامه بود؛ زیرا در آن روزگار فقط کتاب‌هایی از حوادث مصون می‌ماندند که در کتاب‌خانه‌های وابسته به دربارهای فرمانروایان نگه‌داری و حفاظت می‌شدند. بنابراین فردوسی ابیاتی دربارهٔ ستایش سلطان محمود سرود و در شاهنامه جای‌داد:
تن شاه محمود آباد باد سرش سبز بادا دلش شاد باد
چنانش ستودم که اندر جهان سخن ماند از آشکار و نهان
مرا از بزرگان ستایش بُوَد ستایش ورا در فزایش بُوَد
اما فریدون جنیدی (شاهنامه پژوه و مدیر بنیاد نیشابور) اعتقاد دارد که ۳۰۰۰ بیت دروغین به شاهنامه افزوده شده است و سرایش شاهنامه برای سلطان محمود دروغی بزرگ است. او می‌گوید که اگر آغاز سرایش شاهنامه در سال ۳۷۰ هجری قمری بوده باشد که در آن سال سلطان محمود یازده سال داشته است؛ چه طور ممکن‌است که فردوسی به وسیلهٔ ملک ایاز به پیشگاه سلطان محمود رفته‌باشد! او همچنین اعتقاد دارد که بخش اسکندر مقدونی و بخشی از داستان سیاوش که او دو زن داشته است بعدها به شاهنامه افزوده شده است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان
تهیه و تدوین: رضا درخشان
