چیزی به تمام شدن برگ های تقویم نمانده است و سال روزهای پایانی خود را تجربه می کند. بهار کم کم نزدیک می شود و زمان برگزاری بزرگترین جشن ایرانیان، نوروز باستانی، فرا می رسد.
با برچیده شدن بساط ننه سرما، کم کم طبیعت جانی تازه می گیرد و آغوشش گرم تر و گرم تر می شود. نزدیک شدن به نوروز آن قدر آشکار و واضح است که برای فهمیدنش نیازی به لمس ورق های تقویم و شمردن روزهای سپری شده نداریم، کافیست نگاهی به اطراف مان بیندازیم تا نشانه های آن را ببینیم. ساکنان شهرهای بزرگ با شلوغ شدن خیابان ها و ماندن در ترافیک آخر سال این اتفاق را به خوبی حس می کنند. بازارها مملو از جمعیت می شود و کار مغازه داران رونق می گیرد. همه چیز رنگ تازه ای به خود می گیرد و با یک نفس عمیق به راحتی می توان بوی بهار و نوروز را استشمام کرد.
نوروز، این رسم ایرانی که سال هاست نوید سالی تازه را می دهد، با نزدیک شدنش همه مردم را به تکاپو می اندازد. از تعطیلات عید و شیرینی هایش که بگذریم باید طی مراسم خاصی به استقبال کهن ترین جشن به جا مانده از ایران باستان رفت و آمدنش را گرامی داشت. همه ما کم و بیش با این مراسم و آداب استقبال از نوروز آشنایی داریم؛ اما بیشتر شکل امروزی آن را می شناسیم. در این میان بهتر است به قدیم تر ها هم سری بزنیم و ببینیم پدربزرگ ها و مادربزرگ های این سرزمین در روزهای پایانی سال چه می کردند و چه اتفاقاتی را در کوچه و خیابان شاهد بودند.
ابتدا با مرور آداب و رسوم امروزی کمی لحظات تان را شیرین می کنیم و سپس سفری به سال های گذشته را تجربه خواهیم کرد تا سنت های فراموش شده را به شما معرفی کنیم.
آنچه که از مراسم پیش از نوروز برجای مانده است
امروزه همه با نزدیک شدن به سال نو به کارهای خاصی مشغول می شوند که همگی آنها از گذشته های دور به یادگار مانده اند. این مراسم عبارتند از:
۱- خانه تکانی | زدودن آلودگی ها
اواسط بهمن که از راه می رسد کم کم ذهن خانم خانه به شستن، تمیز کردن، وسایل نو خریدن، تعمیر کردن ابزارها، شستن فرش‌ها و لباس‌ها مشغول می شود تا به جان آلودگی های خانه بیفتد. طبق رسم دیرین، برنامه ریزی برای خانه تکانی را خانم خانه برعهده می گیرد؛ اما کسی نباید از زیر کار در برود و این مراسم مشارکت همه اعضای خانواده را می طلبد. معمولا بسته به بزرگی خانه و حساسیت ساکنان آن به نظافت، بین سه تا چهار هفته طول می کشد تا خانه تمیز و برای ورود به سال نو آماده شود.
دلیل این خانه تکانی چیست؟در ایران باستان اعتقاد بر این بود که نباید هیچ گونه آلودگی از سال پیش، بر جسم و جان خانه باقی بماند و باید سال نو در محیط پاکیزه برای اعضای خانواده آغاز شود.
بهتر است در این میان فراموش نکنیم که خانه تنها یک نمود بیرونی از زندگی ماست و آنچه اهمیت دارد این است که با دلی پاک و عاری از هر گونه کینه و نفرت به استقبال عید نوروز برویم.
۲- خرید های نوروزی | آماده شدن برای عید
با آغاز ماه اسفند بازارها و مراکز خرید رنگ دیگری به خود می گیرند. همهمه ای در بازارها و خیابان ها برپا می شود و بساط دست فروشان در همه جا به چشم می خورد. هرکس بسته به وسع مالی خود سعی می کند تکه ای لباس نو بخرد و وسایل پذیرایی از مهمانان عید نوروز را آماده کند. در این میان بسیاری به فکر نو کردن وسایل زندگی شان می افتند و دوست دارند با ورود به سال نو تعدادی لوازم نو نیز در خانه داشته باشند.
آجیل، میوه و شیرینی هم قسمت های خوشمزه این خرید هستند که در بخش پایانی از فهرست خریدهای نوروزی قرار دارند و معمولا دیرتر از همه اقلام دیگر تهیه می شوند.
۳- از راه رسیدن حاجی فیروز و عمو نوروز
حاجی فیروز یک چهره شناخته شده در فرهنگ فولکلور ایرانی است که در روزهای پایانی سال، به شهرها و روستاها می آید تا خبر رسیدن نوروز را به مردم بدهد. حاجی فیروز مردی لاغراندام است که کلاه دوکی بر سر دارد و گیوه های نوک تیز با لباسی سرخ برتن می کند. او یک دایره زنگی یا تنبک در دست می گیرد و به رقص، شیرین‌کاری و خواندن آواز می پردازد و هرکس می تواند بسته به وسع خود مقداری پول به او پرداخت کند.
به جز حاجی فیروز، چهره فولکلور دیگری نیز در خیابان ها به چشم می خورد که آمدن سال نو را نوید می دهد و با نام عمو نوروز یا بابا نوروز شناخته می شود. این شخصیت افسانه ای به همراه حاجی فیروز می آید و در شهرها و روستاها به گردش می پردازد. از ویژگی های ظاهری او می توان به مو و ریش سفید، کلاه نمدی، کمربند ابریشمی آبی، شال سفید، شلوار کتان و گیوه تخت نازکش اشاره کرد.
۴- کاشتن سبزه
سبزه کهن ترین و بارز ترین نمادی است که بر سر سفره هفت سین قرار می دهیم. اهمیت این نماد به حدی است که در گذشته های دور و در ایران باستان، بیست و پنج روز مانده به پایان سال، دوازده ستون از خشت خام در میدان شهر می ساختند تا به نشانه ۱۲ ماه سال بر روی هریک دانه یا غله ای بکارند. گندم، جو، برنج، باقلا، کاجیله (گیاهی از تیره مرکبات)، ارزن، ذرت، لوبیا، نخود، کنجد، عدس و ماش را بر روی هر یک از این ستون ها سبز می کردند. مردم در ششمین روز فروردین، شادی کنان این سبزه ها را می کندند و جشنی برپا می ساختند.
درست است امروزه دیگر خبری از آن ستون ها نیست؛ اما هنوز هم بسیاری در خانه های شان رسم سبزه سبز کردن را انجام می دهند و ده روز یا دو هفته پیش از نوروز، در ظرف‌های کوچک و بزرگ دانه‌هایی چون گندم، عدس، ماش و … را سبز می کنند تا بر سر سفره هفت سین قرار گیرد.
۵- پنج شنبه آخر سال
یادکردن از رفتگان یکی دیگر از مراسم استقبال از نوروز است که از دیرباز میان مردم رواج دارد. این مراسم برای آنهایی که به تازگی و در طول سال گذشته عزیزی را از دست داده اند، رنگ و بوی دیگری دارد و از اهمیت خاصی برخوردار است.حتا برخی سبزه و وسایل هفت سین یا نمادهایی از نوروز را بر مزار رفتگان می نهند تا روح آنها را در شادی این جشن سهیم کنند.
برای آنکه سال با حال و هوایی معنوی خاتمه یابد، به جز زیارت اهل قبور، رفتن به زیارتگاه‌ها و امامزاده ها و مزار شهدا نیز در این روز انجام می شود و اماکن متبرکه را مملو از جمعیت می کند.
۶- سمنو پزون
سمنو یکی از اجزای خوشمزه سفره هفت سین است که در بسیاری از مناطق ایران طی مراسم خاصی طبخ می شود. اعضای خانواده و دوستان دور هم جمع می شوند و با خواندن آوازهای خاص و حتی برگزاری رقص های محلی سمنوی هفت سین را تهیه می کنند.
جوانه گندم و آرد مواد اصلی تشکیل دهنده این خوراکی هستند که علاوه بر نقش نمادین در هفت سین، خواص زیادی نیز برای سلامتی انسان دارد.
۷- آماده سازی وسایل هفت سین
سفره هفت سین مهم ترین نماد نوروز است که در خانه ها برپا می شود. از دیرباز این سفره رنگین، ۷ روییدنی و خوراکی که با حرف “سین” شروع می شوند را در خود جای داده است: سیب، سبزه، سنجد، سماق، سیر، سرکه و سمنو.
علاوه بر این خوراکی ها، قرآن، آینه، شمع، تخم‌مرغ رنگ شده، ماهی قرمز، نان و سبزی، گلاب، گل، سکه و … نیز بر سر این سفره قرار می گیرند. برای برپایی این سفره باید مواد خوراکی آن خریداری شود و بقیه وسایل و عناصر آن نیز آماده باشد. مردم هر شهر و دیار به گونه ای این سفره را می آرایند و سعی می کنند به بهترین شکل آن را آماده کنند.
۸- چهارشنبه سوری | برافروختن آتش در پایان سال
غروب آخرین سه شنبه سال به چهارشنبه سوری مشهور است و در این شب مراسم مختلفی انجام می گیرد. اصلی ترین مراسم، برپا کردن آتش و پریدن از روی آن است که در همه نقاط کشور برگزار می شود. مردم در شهرها و روستاها جشنی برپا می کنند و نشاط و شادمانی در همه جا به چشم می خورد.
۹- خوردن سبزی پلو | طعم تازگی و نشاط
به شب پیش از سال تحویل شب عرفه می گویند و در طی آن از خانه ها، بوی سبزی پلو با کوکوسبزی، سیر تازه و ماهی به مشام می رسد. در قدیم، آنهایی که توانمندتر بودند برنج، روغن، ماهی و تخم مرغ برای مستمندان تهیه می کردند تا آنها نیز بتوانند از این شب بهره ببرند.
اعتقاد بر این است که خوردن این غذا در این شب، دل را زنده می کند و نشاط و سرزندگی به همراه می آورد. امروزه تهیه ماهی بسیار آسان است اما در گذشته امکان تهیه آن به این راحتی وجود نداشت پس آن را بعد از صید در آ‌ب نمک غلیظ می خواباندند، دود می دادند و خشک و نمک سود می کردند تا ماهی دودی تهیه کنند و در شب عید به مصرف برسانند.
مراسمی که فراموش شده اند…
سنت هایی که امروزه پابرجاست در گذشته نیز رواج داشته اند. در این میان برخی فعالیت ها و مراسم کم کم رنگ باخته و از میان رفته اند. در گذشته ۲۰ روز مانده به عید، مردم به تکاپو می افتادند تا به استقبال نوروز بروند. آنها فعالیت های زیر را انجام می دادند:
۱- تزیین اماکن عمومی
از اوایل اسفند ماه دکان داران محل کسب خود را می آراستند و حال و هوایی نوروزی به آن می بخشیدند. آجیل فروش ها با سینی های بزرگ و کوچک از آجیل، جلوی دکان را زینت می دادند، میوه فروش ها، پیازِ نرگس و سنبل را در گلدان های شیشه ای سبز می کردند و همه جلوه ای خاص به کسب و کارشان می دادند.
مفصل ترین تزیینات مربوط به قنادی ها بود چرا که از مردم بیشتری پذیرایی می کردند. آنها طاقی را جلوی در دکان شان درست می کردند و با کله قند، نارنج و شیشه های آبلیمو و گلاب رشته هایی را می ساختند تا به طاق آویزان کنند. سپر و شمشیر ساخته شده از نبات نیز جزو جدانشدنی این تزیینات بود. مخروط های گچی جلوی قنادی ها با لامپ هایی که به هنگام شب روشن می شدند نیز جلوه ای خاص به شهر می دادند. قنادان، پرده های نقاشی شده مربوط به جنگ رستم و اسفندیار یا رستم و دیو سپید را بر سردر مغازه شان می آویختند و بر بالای آنها نیز چراغ هایی را روشن می کردند.
حمام های عمومی نیز زینت داده می شدند و قسمت رختکن به زیبایی آراسته می شد تا شکلی نوروزی به خود بگیرد.
۲- به راه افتادن دسته آتش افروز
در هفته آخر سال، دسته هایی در شهرها و روستاها به راه می افتادند که به آتش افروز شهرت داشتند. هر یک از این دسته ها ۴ یا ۵ نفر را درخود داشت که صورت و گردن خود را سیاه کرده بودند. آنها مقداری خمیر را به سر می گرفتند، روی آن پنبه یا کهنه آغشته به نفت می گذاشتند و آتش می زدند. هر یک از آنها مشعلی نیز به دست داشتند و با ضرب تنبک و تصنیف خوانی عده ای از مردم حرکت می کردند. آتش افروزها در مسیرشان به مغازه های مختلف می رفتند و از هر کدام پول درخواست می کردند.
۳- به راه افتادن دسته غول بیابانی
دسته غول بیابانی، دسته ای بود که یک مرد بلند قد داشت. این مرد بلند قد، لباس تنگ چسبانی از پوست گوسفند سیاه بر تن می کرد و در خیابان ها به راه می افتاد. عده ای تنبک زن هم دور او را می گرفتند و می خواندند:
من غول بیابانم سرگشته و حیرانم
دکان داران نیز موظف بودند به دسته آنها پولی پرداخت کند.
۴- روشن شدن چراغ های شب عید
در گذشته اعتقاد بر این بود که در شب سال نو خانه باید غرق در نور باشد. به همین دلیل اجاق یا منقل و چراغ ها را روشن می کردند و تا صبح روز دوم عید آنها را روشن نگه می داشتند. شیوه سوختن این چراغ ها، تفسیر خاصی داشت؛ روشن و سالم ماندن چراغ ها سالی پربرکت با دلخوشی و تندرستی را نوید می داد و اگر لوله چراغ ها دوده می زد یا شمع درون آنها به یک طرف می افتاد، تاریکی و کدورت به وجود می آمد. خاموش شدن چراغ نیز نشانه از دست رفتن مال و امید بود و در بدترین حالت شکستن یا واژگون شدن چراغ، درگذشت کسی از نزدیکان یا زیر و رو شدن زندگی اهل خانه را در پی داشت.
برخی آداب و رسوم جالب پیش از نوروز در شهرهای ایران
مردم سراسر ایران به گونه ای خاص به استقبال نوروز می روند؛ اما در این مطلب به گوشه ای از آنها اشاره می کنیم:
* در ترکمن صحرا، رسم بر این است که پس از خانه تکانی با نخ سفید و سیاه، اسپند، نظر چشم، منجوق، نمک و نوعی چوب به نام داغدان وسیله ای می سازند و آن را به نشانه برکت از بالای در خانه آویزان می کنند.
* در ورامین از حدود بیست روز پیش از عید، مراسم سمنو پزان برگزار می شود و زنان در طی پخت آن از حضرت زهرا حاجت می خواهند. آنها در روز پخت سمنو آش نیز خیرات می کنند و همچنین معتقدند که مردها و افراد ناپاک نباید به گندم خیس خورده سمنو نگاه کنند.
* در کردستان مردم با رسم کوسه گردی به استقبال نوروز می روند. در این مراسم فردی در آخرین روزهای پیش از عید با لباسی مانند کوسه در میان مردم می گردد تا باعث سرگرمی و تفریح و خنده آنها شود؛ اما همین طنز از عمیق ترین واقعیات تلخ جامعه سخن می گوید و دردها و رنج ها و آرزوهای تحقق نیافته یک قوم را بازگو می کند.
* در همدان سبزه انداختن با وسواس زیادی انجام می شود. آنها در گذشته معتقد بودند که دانه سبزه هفت سین، باید از فرد مومنی خریداری شود تا رشد بهتر سبزه و محصول بیشتر در سال آینده را به ارمغان آورد. در این میان اگر فروشنده ای مغازه ای به سوی قبله داشت فروش بیشتری را تجربه می کرد.
* همدانی ها، پیش از عید نوروز غذایی به نام قوت خدر نبی یا غذای خضر نبی می خورند که از ترکیب نان خشک، گردو، پنیر و شیر تهیه می شود. در گذشته باور بر این بود که با خوردن این غذا، حضرت خضر بر فرد نظر می کند.
* در ماسال، در صبح روز چهارشنبه پیش از نوروز، سه تا هفت مرتبه از روی رودخانه می پرند و طلب سلامتی خود و خانواده شان می کنند.
* در شفت، مردم با مراسم زیبای عروس گوله به استقبال نوروز می روند. عروس گوله یا گل عروس، نمایشی است که در آن غول، پیربابو و نازخانم نقش اصلی را برعهده دارند. غول نشانه ای از سیاهی و زمستان و پیربابو، نماد باغبانی و زیبایی بهار است . موضوع این نمایش دعوای غول و پیربابو بر سر نازخانم است که در نهایت به کشتی بین این دو می‌انجامد. زمان برگزاری نمایش از حدود نیمه دوم اسفند ماه آغاز می شود و برگزارکنندگان آن هدایایی مثل برنج، تخم مرغ، شیرینی و گاهی هم پول دریافت می کنند.
* در قوچان، هفده روز پیش از آمدن بهار، به دشت و صحرا می روند و سنگی را در محلی قرار می دهند. آنها یک یا دو هفته پس از عید دوباره به سراغ سنگ می آیند و اگر در زیر آن گیاه یا حشره ای ببینند آن را به نشان سال پر خیر و برکت می پندارند.
* همچنین در فرهنگ قوچانی ها دو روز مانده به شب اول فروردین، به روز عرفه یا روز اموات مشهور است. آنها در این روز به یاد درگذشتگان شیر برنج تهیه می کنند و خیرات می دهند.
* در برخی از شهرهای آذربایجان، در روز خاصی سبزه کاشته می شود. آنها سومین چهارشنبه اسفندماه به خیس کردن و کاشتن گندم و عدس برای سبزه‌های نوروزی اختصاص می دهند.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
بهاره فلاح
