سردر جورجیر، جلوه‌ای از معماری و شگفتی

خواندن این مطلب ۴ دقیقه زمان میبرد

مسجد جامع جورجیر اصفهان، در محله‌ی فعلی مسجد حکیم قرار داشته که در زمان صفویه و برای ساخت مسجد حکیم، کاملا تخریب شده و از بنای مسجد، تنها سر در شمالی آن در ساختار مسجد باقی مانده است. این بنا متعلق به قرن چهارم هجری قمری و دارای تزئین‌ها و ویژگی‌های منحصر به فرد گچبری و آجر کاری؛ تاثیر پذیرفته از هنرساسانی است.

مسجد جامع جورجیر

با بررسی متون تاریخی، چنین برداشت می‌شود که بین آل زیار و آل بویه بر سر تسخیر اصفهان نزاع بوده است که بعد از کشمکش‌های بسیار، در نهایت اصفهان به تصرف آل بویه در می‌آید و حسن رکن الدوله در گسترش و آبادانی آن می‌کوشد.

از آثار ارزشمند دیلمی در اصفهان، سردر جورجیر است و با توجه به نوع تفکر و نگرش دیلمیان این برداشت صورت می‌گیرد که آن‌ها در ساخت بناهای خود؛ نگرش اسلامی- ایرانی را به کار برده‌اند و در ساخت مسجد جامع جورجیر از عناصر هنری دوره‌ی ساسانی استفاده کرده‌اند.

سردر مسجد جورجیر

معمای سر در جورجیر

سردر جورجیر تنها قسمت باقی مانده مسجد جامع جورجیر است که به عنوان یکی از ورودی‌های فرعی مسجد حکیم و در ضلع شمال غربی آن قرار دارد و احتمالاً ارتباط مستقیمی با یکی از بازارهای مهم دوره‌ی آل بویه داشته و در مسیر یکی از شاخه‌های بزرگ بازار بوده است.

در فاصله‌ی سال‌های ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ هجری قمری در محل بقایای مسجد جامع جورجیر، مسجد حکیم توسط حکیم محمد داود، طبیب شاه عباس دوم؛ بنا می‌شود. مسجد حکیم دارای ۴ ورودی است که در ضلع شمال غرب آن؛ تنها یادگار به جا مانده از سردر جورجیر است که در سال ۱۳۳۵ از لابه‌لای قشر ضخیم کاهگل خارج شد.

منابع تاریخی و سردر جورجیر

در کتاب تاریخ اصفهان، اثر میرزا حسن خان جابری انصاری چنین آمده است: صاحب بن عباد « مسجدی هم به نام جوءجوء ساخت که می‌نویسند در محله‌ی گلبار بوده، پس از ویرانی‌های قرون و دهور، حکیم داود هندی، جنب آن مسجد، مسجدی بزرگ ساخت و اساس آن مسجد تغییر یافت و مسجد حکیم معروف شد؛ و جوءجوء سفینه، سینه کشتی را گویند و تناسب این نام بوده، شکل آن محل را به کشتی شبیه نموده و محل مسجد حکیم را به جای سینه‌ی بالایی کشتی دانسته، چنانچه کوچه‌ی پایین‌تر را که نزدیک تل عاشقان است، سینه‌ی پایینی گویند. ( جابری انصاری، ۱۳۷۸: ۱۶)

براساس نظر آندره گدار این بنا در بین سال‌های ۳۶۶ تا ۳۸۵ بنا شده است. این مسجد به لحاظ زیبایی، تزئین‌های مناره و ارتفاع، ۱۰۰ گز بلندی داشته و در میان معماران جهان شهرت دارد و منار و مسجد، هر دو ظاهراً از خشت خام ساخته شده‌اند. این مسجد با خشت و آجر بنا شده و شامل فضاهایی چون: کتابخانه، خانقاه، شبستان، مدارس فقهی و مکان‌هایی برای ادبا، شاعران، صوفیان و قاریان بوده است.

تزئین‌های سردر جورجیر هم زمان با ساخت آن صورت گرفته است و الحاقی نیست و در این تزئین‌ها رنگ، لعاب و کاشی به کار نرفته است. این بنا نمونه‌ای بسیار نفیس از هنر آجر کاری و گچبری در قرن چهارم هجری است و از سه بخش تشکیل شده است: جلو خان، پیشگاه و درگاه.

مسجد جورجیر اصفهان

تزئین‌های سردر جورجیر

این سردر هزار ساله با نقش‌های انتزاعی و ظریف خود با یک ترکیب بندی متقارن به شیوه‌ی آجرکاری، چشم هر بیننده‌ای را مسحور می‌کند. با مطالعه‌های انجام شده، می‌توان نتیجه گرفت که در این تزئین‌ها می‌توان، نقش مایه‌های به کار رفته در عصر ساسانی از جمله آثار معماری، مهرها، نقش برجسته‌ها، سفالینه‌ها و آثار فلزی را دید.

کتیبه‌های سردر جورجیر

سردر جامع جورجیر مزین به کتیبه هایی به خط کوفی مشجر و متبرک به نام ا… است که با گذشت زمان قسمت‌هایی از آن‌ها از بین رفته است. از کتیبه سمت راست سردر تنها جمله « بسم اهلل الرحمن الرحیم » و از کتیبه سمت چپ آن جمله « بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم» باقی مانده است. در داخل قاب تزیینی نمای متصل به معبر نیز کتیبه‌های « لا اله الا ا…» ، محمد رسول ا…، القدره ا…، العظمه لله، سبحان ا…، الحمد الله» به خط کوفی اجرا شده است. (هنرفر، ۱۳۵۰: ۴۳).

نمای سردر مسجد جورجیر اصفهان

نقوش سردر مسجد جورجیر

در تزیین سردر مسجد جامع جورجیر از تکنیک های آجرکاری ( با نقوش هندسی )، گچبری ( با نقوش هندسی و گیاهی ) و تلفیق دو تکنیک آجرکاری و گچبری استفاده شده است. استفاده از آجر در تزئین بنا به صورت هشت و گیر، به قرن دوم هجری می‌رسد که در بنای دروازه رقه عراق دیده می‌شود و پس از آن در قرن سوم در مقبره امیر اسماعیل سامانی، به طرز استادانه‌ای استفاده می‌شود.

رواج این تکنیک در دوران دیلمی است، آجرکاری در بناهای دوره دیلمی جزو ساختار بنا محسوب می شود چنانکه هم زمان با چیده شدن جرز بنا، تزیینات آجرکاری نیز شکل می گیرد. آجرکاری در دوره های بعد به مراتب بسیار گسترده تر و پرکارتر مورد استفاده قرار می گیرد که نمونه های آن را می‌توان در اکثر بناهای دوره غزنوی و سلجوقی مشاهده کرد. بدون شک یکی از نمونه های قابل تأمل آجرکاری در دوره دیلمیان را، باید تزیینات سردر جورجیر دانست.

به طور کلی پنج نوع طرح هندسی آجر کاری با قاب عمودی در این بنا به شیوه‌ی هشت و گیر به کار رفته است و همچنین هشت نوع تزئین گچبری دیده می‌شود که به دو نوع گیاهی و هندسی تقسیم می‌شود.

سخن آخر

امروزه با عبور از مسجد حکیم، می‌توان به کوچه‌ی باغ قلندرها رسید که سر در مسجد جورجیر در این کوچه واقع شده است. در میان رفت و آمد مردم و بازاری‌های مختلف در این کوچه، باید سرمان را بالا بگیریم و به این معماری پر ابهت قرن ۴ هجری، با افتخار بنگریم.