دستکند زیر زمینی سامن

مجموعه معماری دستکند زیر زمینی سامن

آثار زیر زمینی سامن در سال ۱۳۸۴ بطور اتفاقی بر اثر اقدامات عمرانی کشف شد. مجموعه در بستری از سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده و تماما در زیر معابر و منازل ساختمانهای اداری واقع است و طی اقدام پژوهشی در هشت کارگاه از مجموعه انجام شده که دستاوردهای بسیار ارزشمندی داشته است. مجموعه شامل بیش از ۵۰ فضای کوچک و بزرگ است که با راهروهای متعددی به هم ارتباط دارند و در عمقهای متغیر ۳ الی ۶ متری از سطح زمین قرار دارند. یکی از ویژگی های این مجموعه وجود تدفینها و بقایای انسانی متعدد موجود در کف فضاها است. تدفین در مجموعه احتمالا به کاربری دور دوم مجموعه بر می گردد. این امر نشان دهنده این است که مجموعه طی یک دوره زمانی نسبتاً طولانی به عنوان مکانی مختص تدفین استفاده شده است. تدفین در دوره اشکانی به منظور ممانعت از آلوده نمودن چهار عنصر مقدس (آب، باد، خاک و آتش ) در تابوتهای سنگی و سفالی – گوردخمه ها گور خمره ها و یا مکانهایی که ارتباط مستقیم با این عناصر نداشته باشد انجام می شده است.

با توجه به بررسی ها و مطالعات باستان شناسی صورت گرفته میتوان سه مرحله استقرار و استفاده را در مجموعه عنوان نمود. اولین مرحله که به فلسفه ایجاد مجموعه بر میگردد بنا به شواهد موجود به نوعی کاربری اعتقادی بر میگردد. در مرحله دوم که احتمالا مربوط به دوره اشکانی است از مجموعه به عنوان گوردخمه استفاده شده است. در مراحل بعد از مجموعه به عنوان پناهگاه برای مواقع اضطرار استفاده شده و این کار بری در تمام دوره های اسلامی از اوایل اسلام تا دوره قاجار به طور متناوب تداوم داشته است. این مجموعه طی شماره ۲۴۶۲۲ به تاریخ ۸۷/۱/۲۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌ای زیرزمینی در شهر سامن واقع در جنوب شهرستان ملایر منجر به کشف شهری پنهان شد که در یک بستر سنگی و به صورت دستکند ساخته شده است. این شهر زیرزمینی احتمالاً به دوره پیش از اشکانی تعلق دارد و از برخی فضاهای آن برای تدفین مردگان استفاده شده است. در حال حاضر تاریخ دقیق استفاده و یا ساخت این فضاهای معماری دست‌کند در دست نمی‌باشد و به همین منظور نمونه‌هایی از سفال‌های به دست آمده به همراه برخی مواد فرهنگی برای آزمایش کربن ۱۴ و تاریخ‌گذاری دقیق انتخاب شده‌اند.

بر اساس یافته‌ها می‌توان احتمال داد که نخستین بار این فضاهای معماری به منظور انجام مراسم مذهبی خاصی، احتمالاً میترائیسم، مورد استفاده بوده و شواهد حاکی از آن است که مراسم مذهبی به صورت پنهانی در زیر زمین انجام می‌گرفته است . ۵۴ مورد اسکلت انسانی در اتاق‌های شهر پنهان کشف شده که این اسکلت‌ها به صورت بقایای انسانی کامل و یا توده‌ای جمع‌آوری شده اند.

شهر پنهان یا زیرزمینی سامن که احتمالاً شهری مخفی در دوره پیش از اشکانی بوده و بعدها نیز از آن به عنوان گورستان استفاده می‌شده، در شهر سامن در ۱۵ کیلومتری ملایر در استان همدان قرار دارد کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌ای زیرزمینی در شهر سامن، منجر به کشف شهری پنهان شد که در یک بستر سنگی و به صورت دست کند ساخته شده است. این شهر زیرزمینی احتمالاً به دوره پیش از اشکانی تعلق دارد و از برخی فضاهای آن برای تدفین مردگان استفاده شده است. حدود ۲۵ اتاق از این شهر زیرزمین کاوش شده و در این اتاق‌ها مقادیر زیادی اسکلت متعلق به دوره اشکانی وجود دارد که دست‌نخورده در جای خود باقی‌مانده‌اند.

در کنار اسکلت‌ها هدایای قبور گذاشته شده است و اسکلت‌ها به صورت چمباتمه‌ای تدفین شده‌اند. احتمال می‌رود تدفین‌ها به دوره تاریخی به خصوص دوره اشکانی مربوط است. براساس مطالعات باستان‌شناسی، شهر پنهان بیش از ۳ هکتار وسعت دارد و بخشی از این شهر باستانی به خاطر وجود رطوبت زیاد هنوز مورد کاوش قرار نگرفته است.

احتمالاً بخشی از این شهر در زیر خانه مردم قرار گرفته و به همین دلیل تصور می‌شود که در آن بخش‌ها فاضلاب شهری وارد شهر پنهان شده باشد. این شهر زیرزمینی، هنگامی که مخابرات استان همدان قصد کشیدن فیبرهای نوری از زیر زمین را داشت کشف شد. بر همین اساس طی مجوزی ازسوی پژوهشکده باستان‌شناسی، هیاتی متشکل از انواع کارشناسان شامل باستان‌شناس، انسان‌شناس، کارشناسان مرمت و … کاوش‌های خود را در این شهر به انجام رساندند که منجر به کشف فضاهای دست‌کند با حدود ۲۵ اتاق، سالن و راهروهای ارتباطی شد. شواهد اولیه حاکی از پیدایش این فضاها در دوره پیش از اشکانی بود.

بر اساس این یافته‌ها می‌توان احتمال داد که نخستین بار این فضاهای معماری به منظور انجام مراسم مذهبی خاصی، احتمالاً میترائیسم، مورد استفاده بوده است. این شواهد حاکی از آن است که مراسم مذهبی به صورت پنهانی در زیر زمین انجام می‌گرفته است. بر این اساس احتمال داده می‌شود که در دوره اشکانی از این فضاها به عنوان محل تدفین مردگان استفاده شده است و از اتاق‌ها به عنوان گوردخمه استفاده کرده‌اند. شهر زیرزمینی سامن در عمق ۳ تا ۶ متری زمین کشف شد و کانال‌های حفر شده درون آن به مرور در دوره‌های تاریخی کنده شده‌اند و اطراف آن‌ها نیز اتاق‌های متعدد وجود دارند.

این کانال‌ها از نظر ساختار معماری، بسیار جالب هستند و کاربری خاصی داشته‌اند. در این کانال‌ها پس از پاک‌سازی، ۶۰ اسکلت شناسایی شدند که درون ۹ اتاق قرار داشتند و با توجه به بررسی‌های انسان‌شناسی شواهدی وجود دارند که تدفین‌هایی به‌صورت تدفین باز انجام شده‌اند. علاوه بر این شواهد، ۶ مورد بقایای انسانی نیز وجود دارند که به‌طور دقیق نشان می‌دهند، این اتاق‌ها در کاربری نهایی به‌صورت محل تدفین استفاده می‌شدند، به‌طوری که استخوان‌ها را جمع می‌کردند و دوباره تدفین‌های جدیدی انجام می‌دادند.

از ۶۰ اسکلت یافت شده، ۱۶ مورد مرد، ۲۶ مورد زن، ۱۴ مورد کودک و یک نوزاد شناسایی شده‌اند و جنسیت ۳ مورد از آن‌ها نیز تشخیص داده نشده است.لازم به توضیح می باشد که در حال حاضر بعلت کندی عملیات عمرانی و پاکسازی این شهر زیر زمینی باز دید برای عموم امکان پذیر نمی‌باشد و امیدواریم که با مساعدت سازمان میراث فرهنگی و همکاری و هم فکری دیگر عزیزان این امکان میسر شده و این مکان به یک قطب گردشگری تبدیل گردد.

منبع : سیری در ایران