حمام تاریخی فهرج در روستای فهرج یزد
حمام تاریخی فهرج در روستای فهرج در استان یزد واقع شده است .آخرین باری که حمام فهرج مورد استفاده قرار گرفته سال ۵۶ است. پیش از آن به مدت سیصد سال هیچ‌وقت آتش حمام خاموش نشده بوده و مردم از آن برای نظافت استفاده می‌کردند.
مثل تمام حمام‌های ایرانی این حمام کوچک هم از سر بینه و رختکن شروع می‌شود.
معماری حمام فهرج
بعد از چند راهرو و دالان پیچ در پیچ که برای تنظیم دمای بدن تعبیه شده اند به صحن اصلی می‌رسید. جایی که مردم برای کیسه کشیدن، ماساژ گرفتن و شستشوی خود آنجا می‌نشستند. نور این قسمت از شیشه های رنگی و مقعر بالایش تامین می‌شده است. جایی که به آن جوم خونه یا جام خانه می‌گفتند. این نورها علاوه بر روشنایی، خاصیت ضد عفونی و میکروب کشی هم داشته‌اند.
کمی جلوتر خزینه قرار دارد. جایی که در اتاق کناری‌اش سیستم گرمایش از کف قابل مشاهده است. آتشی در آن قسمت روشن می‌کردند و به این وسیله کل حمام گرم می‌شده. در قسمت آتشدان چند دالان وجود دارد که به آن گربه رو هم می‌گفتند.
شاید در نظر اول دلیلش این باشد که آنقدر باریک است که فقط گربه از آنجا عبور می‌کرده. اما در اصل به این دلیل است که با روشن کردن آتشی گربه‌ها را می‌ترساندند تا در قسمت گربه رو بدوند و بخار و دوده آتش را از آنجا پاک و راه را باز کند.
یکی از قسمتهای جالب حمام فهرج، حمام کوچکتری است که در کنار حمام بزرگ قرار دارد. این حمام کوچکتر دری جداگانه هم دارد و دلیل وجودش این است که اگر زنی در روز مردان و یا مردی در روز زنان به حمام نیاز داشت بتواند بدون اینکه بقیه را ببیند به حمام بیاید، خودش را بشوید و از در دیگری خارج شود.
حمام‌های عمومی به لحاظ معماری غالبا دارای در ورودی پیچ داری بودند که به رختکن منتهی می‌شد. در گوشه‌ای از رختکن حمام فهرج محل استقرار صندوق دار حمام قرار دارد.
این رختکن به اتاقی راه می‌یابد که آن را اتاق سرد و یا بیت اول می‌نامند و دارای حوض‌های آب و هوای گرمی بود که از طریق لوله‌های سفالی کار گذاشته شده در دیوار سالن (اتاق دوم) از گرمخانه می‌آمد. این اتاق به اتاق دیگری به نام بیت الحراره و یا حجرهٔ داغ وصل می‌شد.
این اتاق دارای حوضی پر از آب گرم بود و دمای آن حداکثر میزانی بود که بدن انسان توان تحمل آن را می‌توانست داشته باشد.کف این اتاق‌ها تماما از سنگ مرمر پوشیده می‌شد تا نظافت آن به آسانی صورت پذیرد.
سقف اتاق‌های حمام گنبدی شکل و دارای نور گیرهایی بود که به وسیلهٔ دریچه‌هایی شیشه‌ای بسته می‌شدند تا بدین ترتیب فقط نور آفتاب به داخل حمام بتابد و از ورود هوای سرد جلوگیری و حمام به صورت طبیعی روشن شود.
معمولا در ساخت حمام‌ها مانند حمام فهرج از آجر، سنگ و مرمر استفاده می‌کردند، زیرا این مواد به خوبی در مقابل آب مقاومت می‌کنند.در پشت حمام گرمخانه‌ای وجود داشت که آب را در دیگ‌های بزرگ مسی به جوش می‌آورد.
آب جوش و بخار از گرمخانه و از طریق شبکه‌ای از لوله‌های سفالی به قسمتهای مختلف حمام توزیع می‌شد.این گرمخانه معمولا دارای یک در پشتی بود که از طریق آن سوخت مورد نیاز گرمخانه به آن می‌رسید .
دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل قسمت‌هایی همچون جلو خان، سردر ورودی، هشتی، راهروهای ارتباطی، سربینه، میان در، گرم خانه، خزینه، صفه شاه نشین، اتاق نظافت، تون، گربه رو (چپیله)، دستک، برف انداز، جام خانه و چاه خانه می‌باشد.
البته دو فضای اصلی در حمام‌های قدیمی به ترتیب، سربینه و گرم خانه می‌باشد. فضای اول حمام، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده، مهم‌ترین و زیباترین فضای حمام است، فضایی وسیع و پر تزیین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان، در اطراف فضای میانی ، سکوهایی برای استراحت مراجعین است که برای ورود به آن‌ها، باید از چند پله بالا می‌رفتند و پاها را قبل از ورود در حوض‌های روی سکوها می‌شستند، بیشترین تزیینات حمام، همیشه در رخت کن یا بینه است. کف بینه و غرفه‌های اطراف آن معمولاً سنگی است که البته اکنون و بعد از گذشت سالیان طولانی این تزیینات و سنگ های کار شده در حمام تاریخی فهرج از بین رفته اند و خیلی قابل مشاهده نمی باشند.
منبع : سیری در ایران
