آب انبارها در سرزمین خشکی همچون ایران ساختمان‌های مهمی بودند که در مکان‌ها و اندازه‌های مختلف ساخته می‌شدند.
شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از ایران، تأثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده‌های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است.
از دیرباز در اغلب دشت‌های وسیع ایران، برای دسترسی به آب، تلاش چشمگیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره‌گیری از تمامی توانایی‌های خود، ده‌ها کیلومتر قنات حفر کرده‌اند. آن‌ها در کنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخیره سازی آب‌های فراوان زمستانی برای به مصرف در فصل‌های گرم سال نیز توجه داشته‌اند و «آب انبار» ساختند.
آب انبارها در ایران
آب انبارها علاوه بر نقش مهمی که در زندگی روزمره مردم داشته‌اند، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم بهره‌مند بوده‌اند.
پیوند میان آب و آیین‌های مذهبی، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت؛ به گونه‌ای که نیایشگاه‌های آناهید، جای خود را به مصلی‌های شکوهمند خارج از شهر داد.
آب انبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر، مرکز بسیاری از آبادی‌ها و شهرک‌ها و محله‌ها بوده‌اند و در بسیاری از محله‌ها بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می‌روند.
دلایل وجودی آب انبار
دلایل جمع‌آوری و نگهداری آب در آب انبارها را می‌توان چنین خلاصه کرد:
- تبخیر شدن آب در اثر تماس مستقیم با گرمای خورشید و جریان هوا
- فاسد شدن آب در اثر راکد ماندن و آلوده شدن آن در هوای آزاد
- گرم شدن آب به علت تابش نور خورشید
- تجمع آب شیرین جهت نگهداری و استفاده‌ی آن در فصول مختلف سال
انواع آب انبارها
آب انبارهای انواع گوناگونی را شامل می‌شده است.
آب انبارهای خصوصی
این آب انبارها در خانه‌های شهری و یا روستایی، عموما در زیر ساختمان یا در زیر سطح حیاط ساخته می‌شوند. در این نوع آب انبارها اگر مخزن زیر حیاط خانه ساخته می‌شده، برداشت آب از آن‌ها با دلو و از راه دریچه‌ای که در سقف یا نزدیک به سقف بوده، به وسیله تلمبه دستی انجام می‌گرفته است. اما چنانچه مخزن در زیر قسمت مسکونی ساخته می‌شد معمولا دسترسی به آب از طریق پاشیر صورت می‌گرفت. گنجایش برخی از این آب انبارها برای تأمین مصرفی سه تا چهار سال یک خانه، کافی است.
آب انبارهای عمومی
این آب انبارها اکثرا بناهای بزرگ و چشمگیری هستند و سازندگان آن‌ها حکام و اعیان یا مردان نیکوکار محلی بوده‌اند که هزینه ساخت آن‌ها را از بیت‌المال یا از اموال خویش می‌پرداخته‌اند.
الف) آب انبارهای شهری: معمولا در مراکز محله‌ها و در کنار امکان مذهبی، آموزشی، رفاهی و تجاری ساخته می‌شدند.
از جمله معروف‌ترین این آب انبارها در تهران سید اسماعیل، صاحب ایوان، در سمنان آب انبار قلی و سرخه، در قزوین آب انبارهای حاج کاظم و سردار بزرگ، در مشهد آب انبارهای حوض لقمان، حوض میرزا ناظر، بالا کوچه و چهل پایه و در کاشان آب انبار سیدحسین دخان هستند.
ب) آب انبارهای روستایی: عموما در میدان‌های مرکزی روستاها ساخته می‌شدند. این آب انبارها معماری بسیار ساده ای داشتند و از مصالح موجود در محل و بیشتر بدون تزیینات و پیرایه‌ها، شکل می‌گرفتند.
ج) آب انبارهای قلعه‌ای: این آب انبارها بسیار ساده و اغلب به صورت حوض‌های سرپوشیده‌اند. مخزن آن‌ها نسبتا کوچک و عمیق است و به شکل چاهی سریع در قسمت مرکزی آب انبار ساخته می‌شده است. برخی از آن‌ها به نحوی با مجموعه بناهای قلعه ترکیب شده‌اند که بتوانند آب باران که روی بام‌ها و صحن قلعه روان می‌شود، جمع‌آوری و ذخیره کنند.
د) آب انبارهای میان‌راهی: این آب انبارها معمولا در مسیر جاده‌های کاروان‌رو و در کنار کاروانسراها شکل می‌گرفتند. برخی نیز اتاق و کلاه‌فرنگی‌هایی برای استراحت مسافران و خواندن نماز دارند.
ه) آب انبارهای بیابانی: معمولا در بیابان‌های خشک و به منظور سیراب کردن دام‌ها ساخته می‌شدند.
در ادامه به معرفی آب انبارهای جزیره قشم می پردازیم که از زیباترین و مهم‌ترین جاذبه‌های قشم هستند.
آب انبار بی بی
آب انبار یا برکه بی بی، اولین آب انبار شهر قشم به شمار می‌رود. این آب انبار که از آثار تاریخی و دیدنی قشم است، معماری جالب توجهی دارد و داخل آن نیز مخزن بزرگی جهت تمیز نگه داشتن آب وجود دارد.
آب انبار بی بی در سال ۱۲۰۲ ه.ق توسط زنی نیکوکار به نام صوغیه که همسر شیخ عبدالله حاکم وقت جزیره بوده، ساخته شده و اولین آب انبار موجود در قشم بوده است. سقف این آب انبار بارها مرمت شده و در حال حاضر هم که سال‌ها از عمر این بنا می‌گذرد، هنوز مورد استفاده مردم بومی منطقه قرار دارد.
این آب انبار تاریخی که از نوع آب انبارهای برکه‌ای است، در بخش شهاب از توابع شهرستان قشم قرار دارد و از نقاط دیدنی استان هرمزگان نیز به حساب می‌آید.
آب انبار بی بی جزیره قشم از نظر معماری بسیار جالب توجه است و گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می‌کند.
آب انبار خربز
در کنار شهر باستانی خربز، در جنوب شرقی جزیره قشم، حدفاصل بین شهر و بقایای یک نیایشگاه مهری، مخزن آب بزرگی مربوط به دوره ساسانیان وجود دارد. این برکه مدت‌های مدید به شکل مخروبه رها شده بود ولی در سال‌های اخیر به شکل مطلوبی بازسازی شده و مورد بازدید گردشگران قرار گرفته است.
چاه پرتغالی‌ها
معروف‌ترین چاه قدیمی استان هرمزگان، چاه دراز یا چاه پرتغالی‌ها است. این چاه در حال حاضر در محوطهٔ نیروگاه برق قشم، در سربندر قشم، واقع شده است.
چاه‌های بندر لافت
چاه‌های کنده شده در بندر لافت که در سنگ سیست کوه و در مکانی گود حفر شده‌اند و به مثابه «آرتزین» عمل می‌کنند.
تعداد چاه‌ها بیش از ۵۰ الی ۶۰ حلقه است که عموماً آب دارند مگر آن‌ها که از گل و لای انباشته شده و بایستی لای‌روبی شوند. چندین درخت کهور کهن، ساقه‌های پیچ در پیچ و گره خورده و قطور خود را درون سنگ فرو برده‌اند تا ریشه‌شان را به آب برسانند.
مردم منطقه این چاه‌های آب و درختان را مقدس می‌شمارند و در کنار چاه‌ها و زیر سایه درختان قربانی می‌کنند و بر شاخه‌های کهن‌ترین درخت با پارچه‌های سبز دخیل بسته‌اند.
مردم بومی معتقدند که این درخت‌ها حافظ و نگهبان آب چاه‌ها هستند و سرسبزی آن‌ها نشان‌دهنده وجود آب شیرین در محل است. آب شیرین و زلال در سفره زیرزمینی و در سنگ شیست جریان دارد که در گودی‌ها تا ۱۰ متر و در بلندی‌های در عمق بیشتری به آب رسیده‌اند.
مردم معتقدند که در قدیم تعداد چاه‌ها ۳۶۶ حلقه (طبق روزهای سال کبیسه) بوده که هر چاه به مصرف یک روز در طی سال می‌رسیده است. از این چاه‌ها امروزه نزدیک به ۷۰ حلقه باقی‌مانده است.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
زهرا صالح نژاد
