ارومیه در شمال غربی ایران شهری با جاذبه های تاریخی و طبیعی فراوان است. یکی از دیدنی ترین جاذبه های این شهر برج سه گنبد است، آرامگاهی ۸۰۰ ساله که قدمتش به زمان سلجوقیان برمی گردد و با معماری جالب توجهش گنجینه ای ارزشمند تاریخی ست. این بنا با اینکه تا قرن ۱۹ چندان مورد توجه نبود اما به ناگه ویژگی های معماری اش مورد توجه قرار گرفت. می خواهیم درباره برج سه گنبد ارومیه حرف بزنیم، در ادامه ما را همراهی کنید.
معرفی برج سه گنبد
سه گنبد برجی تاریخی در ارومیه ست که در سال ۵۸۰ قمری در بخش جنوب شرقی شهر بنا شده و امروز با گسترش شهر در میان بافت قدیمی قرار گرفته و در اطراف آن محوطه و حریمی ساخته شده تا تزئینات و بنای برج دچار صدمه و آسیب نشود.
این بنا در واقع آرامگاهی است که قدمتش به زمان سلجوقی برمی گردد و به شکل استوانه ای مدور از سنگ و آجر بنا شده است. قسمت های پایینی این برج تا بلندای حدود ۶٫۳ متر با سنگ های تراش خورده خاکستری پوشیده شده اما از این بخش به بالا تمامی بنا با آجرهای چهارگوش ساخته شده است.
تاریخچه برج سه گنبد
سه گنبد برجی مدور است که در سال ۵۸۰ هجری به دست منصور بن موسی ساخته شده و با اینکه در زمان سلجوقیان ساخته شده اما شیوه آجرکاری و ظاهر ساختمانی اش به مانند برج های دوره طغرل است. با این حال تعدادی شواهد نشان می دهد که بنا در قرن ۶ ساخته شده:
- معماری این بنا شباهت زیادی با دیگر مقبره های دوره سلجوقی دارد. به عقیده برخی در گذشته در اینجا بنای دیگری متعلق به دوره ساسانی وجود داشت که پس از حمله اعراب متروک و نابود شد، البته مدرکی برای اثبات این نظر وجود ندارد.
- در ورودی بنا سه کتیبه از جنس سنگ تراش خورده به زبان کوفی وجود دارد که در انتهای آن تاریخ ۵۸۰ هجری ذکر شده است. با استناد به همین کتیبه، بنا به دستور شیث قاطه المظفری، یکی از امرای سلجوقی درست شده است.
معماری بیرونی برج سه گنبد
سه گنبد، برجی استوانه ای و مدور به ارتفاع ۱۳ متر و قطر ۵ متر است که دارای دو بخش سرداب و شیون گاه و دو ورودی مجزا می باشد.
این بنا دریچه هایی در ۴ سمت خود دارد و دو طبقه دارد:
- طبقه اول: سردابی است که با پوششی قوس دار از طبقه دوم جدا می شود و دری کوچک به ارتفاع ۱۷۰ سانتی متر دارد.
- طبقه دوم: اتاق مقبره است و دری به ارتفاع ۲۵۰ سانتی متر دارد.
در دو طرف بنا به صورت شمالی و جنوبی دو نورگیر هست که چهار کانال باعث ارتباط آن ها با فضاهای طبقه بالا و پایین می شود. با اینکه عده ای این روزنه ها را نورگیر می دانند اما با توجه به محل قرار گیری و نور کمی که از آن ها عبور می کند می توان دلیل ایجاد آن ها را کوران هوا دانست.
مقبره دو درب در طبقه بالا و پایین دارد؛ درب پایینی با آهن ساخته شده و در سال های بعد به بنا اضافه شده است. درب طبقه بالایی از نوع دو لنگه چوبی است و عکس های قدیمی نشان می دهد که آن هم در دوره های بعدی به بنا اضافه شده است. در واقع، برج استوانه ای، دخمه ای دارد که بر روی قسمت بالایی آن، اتاق مقبره با آجر ساخته شده و درگاه ورودی آن معماری جالب توجهی دارد که با قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه تزئین شده است از طرفی، سقف اصلی گنبد و دیوارهای بنا همگی تا به امروز سالم مانده اند. سمت ورودی شمالی در یک قاب پرنقش و نگار محاط شده و سه کتیبه بر روی در ورودی به چشم می خورد که قسمت بالایی آن ها با مقرنس کاری ساده تزئین شده است.
معماری داخل برج سه گنبد
اتاق مقبره شکلی مربعی دارد اما این اتاق مربعی با مهارت خاص معمار در برج استوانه ای قرار گرفته و دوباره با ترفندهای معماری به دایره تبدیل شده و گنبدی در روی آن گذاشته شده است. داخل اتاق مقبره با قرینه های مقرنس دار در گوشه ها، کاربندی ها، طاق نماهای هلالی تیز زیباسازی شده است. سقف ظاهری قبه ای دارد و آجرهای آن به صورت حلقه ای به دور یک مرکز چیده شده اند.
کف اتاق مقبــره در داخل دخمه زیرین از بین رفته و تنها در کناره ها، بقـایای کمی از آن دیده می شود. دخمـه پوشیده از طاق‌های هـلالی آجــری است چون پایه ی طاق‌ها در اطراف به چشم می خورند. کف دخمه با آجرهایی با طرح‌های زیبای هندسی پوشیده شده و بلندای دقیق دخمه به دلیل از بین رفتن سقف مشخص نیست ولی با توجه به تحقیقات حدود ۱٫۵ متر است. چیزی که باعث شده این بنا از آثار برجسته هنری باشد به غیر از گنبد رفیع ۹ متری، تزئینات سنگی و رنگ آمیزی هایی است که جذابیت بنا را دوچندان کرده اند.
اطراف این برج قبرهای تاریخی زیادی هست که با توجه به قدسیت محل در اینجا دفن می شدند، این قبرها که صاحب آن ها از طبقه ممتاز جامعه بودند امروز از بین رفته است. ویژگی جالب این مقبره، سر در جذاب و پرنقش و نگار آن است که با اینکه در آن زمان تزئینات کاشی متداول بوده اما در این مقبره اثری از رنگ آمیزی به چشم نمی خورد. در بنا از تزئینات رنگی استفاده نشده ولی معمار برای اینکه مهارتش را نشان دهد، آجر و سنگ های قهوه ای درخشان به کار برده است و تزئیاناتی را ایجاد کرده که البته قسمت هایی از آن ها امروز از بین رفته اند.
برج سه گنبد که از آثار ملی ایران است در ارومیه خیابان زرگر قرار دارد و گردشگران زیادی در سفر به این شهر از آن دیدن می کنند. پیشنهاد می کنیم در سفر به ارومیه علاوه بر بازدید از آثار تاریخی و طبیعی معروف شهر، از این بنای جذاب هنری دیدن کنید و با معماری زمان سلجوقی آشنا شوید.
مجله اینترنتی گردشگری سپاهان (کوله)
سمانه وفایی نژاد
