در بازار اصفهان به ورای زمان سفر کنید
در پدیده شهرگردی همیشه قدم زدن در بازارهای قدیمی حس عجیب و فوق‌العاده‌ای را همراه دارد. همین‌که وارد بازار می‌شوی حسی عجیبی به آدم دست می‌دهد، انگار دیگر در این روزگاران و جوّ مدرنیته نیستی. گویی جایی به‌دوراز همهمه و تنش زندگی شهری قدم می‌زنی. جایی هستی که روح زندگی جریان دارد. جایی که گذر زمان لذت‌بخش‌تر می‌شود. قدم زدن در بازار اصفهان با طاق‌های آجرین و آجرکاری‌های ساده و بی پیرانه و نورگیرهای جانبی و سقفی که هنگام پرتوافشانی نور خورشید فضایی رؤیایی را ایجاد می‌کند، همچنین آمدوشد مردم خود حال و هوایی را تداعی می‌کند که هیچ جای دیگر این حال و هوا مشهود نیست، حال و هوایی است مانند سفر به ورای زمان، سفر به چند سال قبل…سفری که طی آن از شهر و تنش‌های آن دور می‌شویم و به صمیمیت‌های خالص گذشته بازمی‌گردیم.
یکی از پدیده‌های شهرگردی همین بازارهای سرپوشیده قدیمی هستند. چیزی که گردشگران را به سمت‌وسوی این بازارها می‌کشاند نه فروشگاه‌های پرزرق‌وبرق هستند و نه اجناس برند، که همین حس و حال خوشایندی است که در این مکان‌ها روح آدمی را دربر می‌گیرد.
بازار اصفهان از قدیمی‌ترین بازارهای خاورمیانه و از همان دیرباز همیشه پررونق بوده است. ژان شاردن فرانسوی در سفرنامه خود می‌نویسد: “بازار قیصریه و بازار بزرگ اصفهان با سردر عالی و تزیینات آجرهای چینی و سکوهای وسیع از سنگ یشم و سماق که جواهرفروشان و زرگران انواع و اقسام زیورآلات و جواهرآلات و سکه‌های کمیاب را به فروش می‌رساندند”. بازار اصفهان دارای بیش از ۳۵۰ اثر تاریخی است. محور بازار در اواخر صفویه از خیابان مجلسی فعلی تا پل خواجو بوده است و طولی حدود ۲۴ کیلومتر داشته است. اما اکنون فقط یک‌چهارم آن باقیمانده که از همان مجلسی شروع و تا دروازه بازار حسن‌آباد امتداد می‌یابد و طول فعلی آن حدود ۶ کیلومتر است. هسته اولیه بازار به دوران پیش از اسلام و زمان اشکانیان و ساسانیان برمی‌گردد که اصفهان در آن زمان پایتخت دوم و پایتخت ولیعهد نشین بوده است و طبق الگوهای فرهنگی که همیشه بنای مذهبی و اقتصادی در کنار یکدیگر بوده‌اند، هسته اولیه بازار در کنار آتشکده یا به گفته برخی دیگر از مورخین کنیسه‌ای بوده که اکنون مسجد جامع اصفهان روی آن بناشده است. اما بیشترین توسعه‌های بازار در زمان دیلمیان، سلجوقیان و خصوصاً صفویه بوده است که اصفهان پایتخت اول کشور بود. یکی از دلایلی که می‌توان به کهن بودن زیربنای بازار اشاره کرد، پیچ‌وخم‌های آن است. بازار اصفهان برخلاف دیگر بازارهای شهرهای دیگر مانند تبریز و کاشان بسیار تودرتو است و بیشتر بازارها در یک راستا نیستند، که همین امر اثباتی بر کهن بودن و رونق دائمی آن می‌باشد.
بازار دارای بناهای متعددی است که هم ازنظر تاریخی و هم ازنظر سبک معماری حائز اهمیت هستند و بازتاب گویایی از سبک‌های معماری و هنر تزیینی اصفهان در دوران گوناگون بوده‌اند از شمال آغاز گردیده و همیشه رو به نیمروز (جنوب) داشته‌اند. ازآنجایی‌که در مجال این مقاله نمی‌گنجد فقط تعدادی از آثار دیدنی این بازار را معرفی می‌کنیم. سفر خود را از شمال بازار و از خیابان علامه مجلسی شروع می‌کنیم:
اولین جایی که وارد می‌شویم بازار علامه مجلسی است که از خیابان مجلسی قابل‌دسترس است و بخشی از بازار بزرگ نظامیه دوران سلجوقیان (قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری) بوده که در روزگار خود در پشت قیصریه‌ی میدان عتیق واقع گردیده بود، اما اکنون این بازار کاملاً مرمت‌شده است.
پس از گذر از بازار مجلسی و مغازه‌های لبنیاتی، آجیل‌فروشی و بقالی‌های آن به فضای روبازی می‌رسیم که پیش از هر چیزی گنبد خاگی (گنبد تاج الملک) چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌دارد. پس‌ازاین بازار به فضای روی بازی از بازار و مغازه‌های پارچه‌فروشی می‌رسیم. همین فضای روباز در کنار مسجد جامع و دو سردر خاوری مسجد به همراه آمدوشد مردم هم‌خوانی و هماهنگی شیوایی را پدید آورده است. سپس وارد ورودی بازار انقلاب (نظامیه) می‌شویم که سقف‌های گنبدی بلند و تاق و تاق‌نماهای زیبایی دارد. این بازار را بازار مسجد جامع نیز می‌گویند.
پس‌ازاین بازار به فضای بازی دیگری می‌رسیم که همان سردر ورودی مسجد جامع از دوران قاجار می‌باشد؛ سپس وارد بازار نظامیه (نیمروزی) می‌شویم. در این بازار پس از مسجد جامع به مدرسه نوریه (۱۰۶۴ ه.ق) می‌رسیم؛ مدرس‌هایی یادگار از زمان زمامداری شاه‌عباس دوم؛ حیاط مدرسه هشت پهلو و دو ایوانی می‌باشد.
با ادامه مسیر در بازار نظامیه، بازار ریسمان از سوی خاور نمایان می‌شود. این بازار در زمان زمامداری شاه‌عباس اول در جبهه شمالی میدان عتیق ساخته‌شده است و مدرسه کاسه‌گران در این بازار قرار دارد. سقف این بازار در دوران معاصر به سبک و سیاق نخستین با گنبدهای بلند بازسازی‌شده است. سردر این مدرسه ازنظر معماری دارای طرح‌های کاشی‌کاری و خطوط بنایی نفیسی است.
جالب است بدانیم که در روزگاران قدیم هر راسته‌بازار مرتبط با حرفه‌ای بوده که نام همان صنف را بر بازار می‌گذاشتند. پس از بازار نظامیه به بازار شیره‌پزها و مسجد شیره‌پزها می‌رسیم. مسجدی از زمان قاجار، دو ایوانی با بهارخواب‌ها یا مهتابی‌های زیبا.
سپس با گذراندن بازارچه هارونیه در سوی خاوری بازار که به امامزاده هارونیه و مسجد و منار علی می‌رسد، مسجد باغچه عباسی در سوی باختر، سرای حاج مصطفی (از دوره قاجار)، سرای آقا (از دوران صفویه) و سرای خاکیا (به سال ۱۳۰۵ خورشیدی) را هم می‌گذرانیم و به مکان بعدی سرای پادرخت و مسجد پادرخت سوخته می‌رسیم. طرح این سرا و بیشتر سراها و تیمچه‌های بازار اصفهان با استفاده از پخی‌هایی در گوشه صحن مستطیلی شکل به هشت‌ضلعی تبدیل‌شده‌اند. این دو یادگار زمان صفویه روبه روی یکدیگر در بازار قرارگرفته‌اند. سرا یک آشکوبه بنا گردیده و حیاط آن ۱۷ حجره به‌صورت هشت پهلو ساخته‌شده است. مسجد نیز دارای سردر کوچک زیبا و باشکوهی است که نیاز به بهسازی و توجه بیشتر دارد.
به راه خود در پیچ‌وخم‌های بازار ادامه می‌دهیم و بعد از پشت سر گذاشتن مسجد خیاط‌ها به سرای شماعی ها که انتهای بازار انقلاب (نظامیه) است می‌رسیم. بازار بعدی بازار تالار (طالار) است که در آغاز آن سرای میراسماعیل (بنایی از دوران قاجار) قرار دارد. سپس به سرای سفید و پس‌ازآن در سوی خاوری بازار به سرای دالون دراز می‌رسیم. هر سرا دارای دالانی ورودی است و به علت طولانی بودن دالان این سرا نام “دالان دراز” را بر آن نهاده‌اند. دالان ورودی این سرای را می‌توان در زمره زیباترین بخش این بنا در نظر آورد. متأسفانه این سرا اکنون نیمه مخروبه است، اما گردشگران زیادی به خاطر معماری متمایز آن ازاینجا بازدید می‌کنند. طرح‌های چلیپایی ملموسی در معماری آن وجود دارد. این سرا دو آشکوبه است و اشکوب اول برای کسب‌وکار و اشکوب دوم صرفاً اقامتی بوده. دیگر ساختار متمایز این سرا وجود دو بادگیر در سوی نیمروز این سرا است که به آن نمایی دیدنی داده است. بادگیرهای اصفهان همانند بادگیرهایی معمول در نواحی کویری نیستند و ارتفاعی به نسبت کوتاه‌تر از بادگیرهای معمول دارند.
پس از سرای دالون دراز و گذراندن سرای مروارید فروش‌ها و سرای میرزا کوچک به سرای بزرگ تالار (طالار) که یادگار دوران صفویه-قاجار است می‌رسیم. این سرا دو ایوانی و دو آشکوبه با حیاط هشت پهلو بنا گردیده است. سر در این سرا به‌طور کامل مرمت‌شده و زیبایی خاصی دارد. پس‌ازاین سرا، سرای ارم و تیمچه سعادت قرار دارند.
یکی دیگر از بناهای دیدنی بازار تالار، سرای حاج کریم است که پلان خود سرا دارای طرح چلیپایی کامل در ساختار با چهار ایوان و چهار دالان می‌باشد. دالان ورودی این بازار دو آشکوبه است. دالان خاوری آن دارای سقف گنبدی با کاشی‌های معقلی ساده قرمزرنگ آراسته‌شده است.
در انتهای بازار تالار به یک سه‌راهی می‌رسیم که در گوشه شمالی بازار نیماور (نیم آورد) و در گوشه نیمروزی بازار در باغ قرارگرفته‌اند. در بازار نیماور سرای حاج کریم پوستی و مدرسه نیماورد وجود دارند. مدرسه نیماورد یکی از پرافتخارترین مدرسه‌های اصفهان قدیم بوده است که دانشمندان و بزرگان زیادی در آن درس‌خوانده‌اند. تزیینات معماری این مدرسه نیز برای دوستداران رشته معماری حائز اهمیت و دارای طرح‌های زیبا و هنرمندانه‌ای است.
در ابتدای بازار در باغ مسجد کوچک نیماورد قرار دارد. سپس سرای خوانساری‌ها با دالان زیبای هشت‌ضلعی و هشت حجره، همچنین حیاط کوچک هشت پهلو دو آشکوبه با ۳۲ حجره قرارگرفته است.
پس‌ازاین سرا به بازارچه مسجد نو می‌رسیم که سقف آن بخشی به شیوه تاق چشمه‌ای و بخشی دیگر صاف و چوبین بنا گردیده است. این بازارچه روبه روی سرای حاج کریم قرارگرفته است و در انتهای آن مسجد نو قرار دارد. مسجد نو، مسجدی به سبک مساجد قاجاری و چهارایوانی است. دو ایوان شمالی و نیمروز آن در اندازه پهنای بزرگ‌تری ساخته‌شده‌اند. تزیینات این مسجد کاشی‌کاری‌های خشتی یا زمینه لاجوردی است و بر فراز ایوان شمالی آن گلدسته‌ای بنا گردیده است. این مسجد دارای دو ورودی است که یکی انتهای بازارچه و دیگری در بازار دباغ قرار دارد. این مسجد هم از دیدگاه معماری و هم تاریخی از بناهای متمایز بازار بشمار می‌رود.
پایانه بازار در باغ به بازار قلندرها و بازار جارچی‌باشی منتهی می‌گردد. در بازار قلندرها سرای شیشه، مسجد شیشه، خانه سماعی (هتل سنتی)، حمام جارچی‌باشی، سردر جورجیر و مسجد حکیم واقع شده‌اند. با بازگشت به محور بازار، بازار گلشن (جارچی‌باشی) با پوشش سقف گنبدی زیبا از دوره صفویه قرار دارد که در ابتدای آن سرای جارچی‌باشی پدیدار می‌گردد. پس‌ازآن به مسجد جارچی‌باشی می‌رسیم که مسجدی کوچک، اما بسیار زیبا از دوران صفویه است. سردر ورودی این مسجد به مقرنس‌های زیبای گچی و کاشی‌کاری معرق نفیس در لچکی‌ها آراسته است. سنگ‌نوشته سردر این مسج از جنس سنگ مرمر است که در آن نام شاه‌عباس بزرگ و ملک سلطان جارچی‌باشی و سال ۱۰۱۹ ه.ق آورده شده است. وجود این مسجد کوچک با آن سردر هنرمندانه که کاملاً در بازار قرار دارد نمایی زیبا به بازار بخشید است.
پس از سرا و مسجد جارچی‌باشی، به سرای زیبای گلشن می‌رسیم که دارای چهار دالان ورودی است. در این سرا دالان‌ها در پخی‌ها قرار دارند و دارای پوشش تاق چشمه‌ای هستند و راه به‌سوی راسته‌های بازار دارند و طرح ساختمانی سرا را به شکل و سیمای چلیپایی نمایان می‌سازند. در فضای داخلی سرا و جلوی هر دالان ورودی حوض آبی هشت‌ضلعی طراحی‌شده است که هم زیبایی خاصی به سرا داده و هم در روزگاران قدیم از ورود چهار پایان به داخل سرا جلوگیری شود. این سرا یکی از مهم‌ترین سراهای بازار اصفهان است که ساخت آن به دوران قاجار بازمی‌گردد. بیشتر فروشگاه‌های این سرا پارچه‌فروش هستند. در این سرا درختان کاج بلندقامت، باغچه گل رز، و آب‌نمای وسط فضایی دل‌چسب و دنج را ایجاد کرده‌اند. بادگیری ساده نیز در سوی باختری این سرا قرار دارد.
در ادامه مسیر بازار تیمچه ارباب، سرای فخر، تیمچه زیبای حاج کریم، تیمچه عتیقه‌فروش‌ها، مدرسه صدر، بازار دارالشفا، بازار هندوها، بازار رنگرزان و سرای سنگ‌تراش‌ها را پشت سر می‌گذاریم و سرانجام به بازار مخلص (بازار بزرگ) می‌رسیم. فروشگاه‌های این بازار بیشتر پارچه‌فروش هستند. نخست به سرای بزرگ حاج محمدصادق می‌رسیم که دارای دو دالان کوچک است. دالان اصلی، بیننده را به صحن مستطیلی شکل رهنمود می‌کند. در میان صحن حوض سنگی بزرگ ساخته‌شده که در دو سوی آن فضای بوستان مانند با درختان کاج بلندقامت زیبایی سرای را کامل می‌کند. سرا دو آشکوبه با ستون‌های چوبی آراسته به گچ‌بری‌های زیبایی می‌باشد. این سرا از یادگارهای دوران قاجار-پهلوی می‌باشد.
در ادامه مسیر، عمود بر بازار در سوی خاوری بازار منجم‌باشی است که از همان بدو ورود لایه از گردوغبار که نشان از دیرینگی این بازار دارد چشم هر بیننده‌ای را جذب می‌کند. از آثار این بازار مدرسه جده کوچک، سرای منجم و سرای نو هستند. این بازار دقیقاً پشت بازار قیصری واقع‌شده و هزینه آن را منجم دربار شاه‌عباس بزرگ، میرزا محمد طاهر یزدی پرداخته است. سرای منجم دو آشکوبه است و فروشگاه‌های آن بیشتر به فروشگاه‌های طلا و زیورآلات اختصاص‌یافته‌اند. در انتهای بازار منجم‌باشی، ورودی سرای منجم نو با آجرکاری برجسته با طرح‌های لوزی و چلیپایی قرار دارد. دالان اصلی این سرا در زمره یادگارهای هنری ارزشمند بازار به مشار می‌رود. این سرا دو آشکوبه است و صحن آن به لطف آب‌نما و بوستانی با درختان کاج فضای بسیار دل‌نشینی دارد.
به مسیر بازمی‌گردیم و در ادامه به بازار زرگرها می‌رسیم در انتهای این بازار سردر مدرسه جده بزرگ قرار دارد. این بازار عمود بر بازار مخلص است. پس از سردر مدرسه و در بازار مخلص (بازار برگ) به تیمچه ملک یا ملک التجار می‌رسیم که زیباترین بنای قاجاری بازار بزرگ اصفهان است. این تیمچه دارای سه فضای مجزا شامل سرپوشیده، روباز و بهاربند (بارانداز) است. معماری و کاشی‌کاری این تیمچه بسیار زیبا و چشمگیر است، و هم برای دوستداران معماری و تاریخ بسیار ارزشمند است، زیرا بنایی کامل از سبک معماری دوران قاجار را داراست. همچنین سه فضای مجزای آن بسیار دل‌نشین هستند و بیشتر فروشگاه‌های این بازار طلا و زیورآلات می‌باشند.
در ادامه به بازار تفنگ‌سازها، سرای مخلص، سرای سرپوشیده عصارخانه، عصارخانه شاهی و سرانجام میدان زیبای نقش‌جهان می‌رسیم. خود میدان دارای بازارهای متعدد و بسیار زیبایی است که بیشتر فروشگاه‌های آن، کفاش‌ها، سماورسازها، چیت‌سازها و کارگاه‌ها و فروشگاه‌های صنایع‌دستی و گز می‌باشند. ادامه بازار اصفهان از گوشه نیمروز خاوری میدان و به سمت دروازه حسن‌آباد است. در آن قسمت از بازار نیز بناهای زیبایی همانند امامزاده احمد، آرامگاه دختر و همسر امیرکبیر، آرامگاه خانوادگی آقا نجفی، خانه مشروطه و مسجد ساروتقی قرار دارند.
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، هر بخش از بازار اصفهان طی دورانی ساخته‌شده است و همین باعث تودرتو بودن بازار است. در زمان صفویه این بازار پل ارتباطی بین محله‌های قدیمی و محله‌های جدید دوران صفوی بوده است. فقط در همین بازارهاست که هیچ‌کس از شلوغی متنفر نمی‌شود و شلوغی خودش عامل جنب‌وجوش و رضایت می‌گردد. در همین بازارهاست که شلوغی تعریفی تازه پیدا می‌کند. شلوغی و آمدوشد پی‌درپی مردم است که به این بازارها روح می‌بخشد. قدم زدن در بازار اصفهان که بازاری با قدمتی کهن و آثاری از ادوار مختلف است که ما را مسافر زمان می‌کند و لذتی وصف‌ناپذیر برایمان به ارمغان می‌آورد.
علی فتحی، راهنمای تور
